Hz. Peygamber Devrinde Bir Hadım: Me’bûr el-Kıbtî (ö. 60/679-80) Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, , 53 - 66, 31.12.2023

Enes Ensar Erbay

https://doi.org/10.33718/tid.1328040

Öz

Kurumsal istihdam anlamında Orta Asur dönemine kadar uzanan hadım varlığı, tarih boyu belirgin bir rağbet gören temel kölelik türleri arasında zikredilebilir. Hadımların Cahiliye devri de dâhil olmak üzere İslâm’ın ilk yıllarındaki varlıklarının eserlerde bahis konusu olduğu gözden kaçmamaktadır. Mukavkıs (ö. 21/642 [?]) tarafından hediye olarak gönderilen köleler içerisinde bulunan Kıbtî kökenli Me’bûr da söz konusu hadımlar arasında yer almaktadır. Hz. Mâriye’nin (ö. 16/637) ağabeyi veya amcaoğlu olduğu yönünde kayıtlar bulunan ve ona hizmet etmesi nedeniyle çeşitli odakların iftira ve suçlamalarına maruz kaldığı anlaşılan Me’bûr hakkında, kaynaklarda oldukça kısıtlı bilgi yer almaktadır. Bu bilgiler çerçevesinde öne çıkan yönünün hadımlığı olduğunu ifade etmekte yarar vardır. Bu makale, Me’bûr’un Mukavkıs tarafından Hz. Peygamber’e gönderilişi, fizyolojik bir özellik olarak hadımlığı ve tematik bir bahis çerçevesinde klasik kaynaklarda yer alan Hz. Mâriye ile ilgili bir suçlamaya konu olması gibi temel tarihî meseleler üzerinde durmaktadır. Bu doğrultuda onun hadımlığı etrafında nakledilen rivayetler, makalenin temel odak noktasını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hz. Peygamber, Mukavkıs, Mâriye, Hadım, Me'bûr

An Eunuch in the Age of the Prophet Muhammad: An Evaluation on Ma’būr al-Qibtī (d. 60/679-80)

Öz

Eunuchs have been a significant type of slavery throughout history, dating back to the Middle Assyrian period as institutionalized employment. Their presence during the early Islamic years, including the Jahiliyya period, is mentioned in the chronicles. Ma’būr, of Coptic origin, was one of the slaves sent as a gift by Muqawkis (d. 21/642 [?]). Records indicate that he was the elder brother or uncle’s son of Māriya (d. 16/637). It is known that he faced slander and accusations from various sources due to his service to Māriya. It is important to note that there is limited information about him in the sources. Furthermore, his historical presence in the chronicles is primarily defined by his status as a eunuch. This article begins by examining Muqawqis’ dispatch of Ma’būr to the Prophet Muhammad and discuss an accusation against Māriya. It also explores castration as a physiological characteristic, with a focus on the narratives surrounding Ma’būr’s eunuch status.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Prophet Muhammad, Muqawqis, Māriya, Eunuch, Ma’būr

Kaynakça

• Adevî, Muhammed Ali Mahlûf. Mâriye el-Kıbtiyye. Kâhire: Dârü’l-Menâr, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnavut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• El-Azhari, Taef. Queens, eunuchs and concubines in Islamic history 661-1257. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2019.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr, Riyad Zirikli. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali Husrevcirdî, Delâ’ilü’n-Nübüvve. nşr. Abdülmutî Kal‘acî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• Buhl, F. “Māriya”. The Encyclopaedia of Islam New Edition. 6/575. Leiden: Brill, 1991.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr, Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1384/1965.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-Lüga ve Sıhâhü’l-Arabiyye. nşr. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Nuaym el-Isfehânî, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: es-Saʿade, 1394/1974.
• Erkocaaslan, Recep. “Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a Atılan İftira ve Sünnî-Şiî Geleneklerdeki Rivayet Farklılıklarının Sebepleri”. Eskiyeni 43 (Mart 2021), 11-26.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Mıhammed ‘Avd Mir‘ab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. 8 Cilt. Kâhire: Dâru't-Te’sîl, 1435/2014.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-Ayn. nşr. Mehdî el-Mahzûmî, İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed. el-İstiâb fî ma‘rifeti’l-ashâb. nşr. Ali Muhammed Mu‘avvid, Âdil Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullâh b. Abdulhakem el-Mısrî. Futûhu Mısr ve’l-Mağrib. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1415.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 14 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1429/2008.
• İbn İshak, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. Yesâr. es-Sîre (Kitâbü’s-siyer ve’l-Megâzî). nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullâh Muhammed. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. nşr. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmil fî't-Târîh. nşr. Ömer Abdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. nşr. Âdil Ahmed er-Rufâ‘î. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996.
• Kapar, Mehmet Ali. “Hâtıb b. Ebû Beltea Hayatı ve Faaliyetleri”. İSTEM 17/33 (2019), 1-19.
• Makdisî. Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Kitâbü ahseni’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlim. ed. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
• Marliave, Olivier de. Hadımların Dünyası: Çağlar Boyunca Hadımlık. çev. Yasemin Kayacan. İstanbul: Doğan Kitap, 2015.
• Müslim, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc. Sahîhü Müslim. Kahire: Dârü’t-Te’sîl, 1435/2014.
• Peköz, Emine. “Hz. Peygamber’in Câriyesi Mâriye”. Siyer Araştırmaları Dergisi 1 (Ocak-Haziran 2017), 69-92.
• Reşid b. ez-Zübeyr. Kitâbü’z-zehâir ve’t-tuhaf. thk. Muhammed Hamidullah. Kuveyt: et-Turâsü’l-Arabî, 1959.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâil b. el-Muhît fi’l-lüga. nşr. Muhammed Hasen Âlu Yâsin. 10 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed eş-Şâmî. el-Mu‘cemü’l-Evsat. nşr. Târik b. İvadullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Haremeyn.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Meârif.
• Temir, Hakan. “Hz. Peygamber’in Câriye Eşi Mâriye el-Kıbtiyye’nin Hayatı”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 6/2 (2020), 317-352.
• Uraler, Aynur. “Mâriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mariye
• Zambacho Pacha, Le Dr. Démétrius A. Les eunuques d’aujourd’huı et ceux de jadis. Paris: Masson et Cie, 1911.
• Zeyneddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr. Muhtâru’s-sıhah. nşr. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1420/1999.