Fusûlü’l-Üsrûşenî Adlı Eserin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2023, , 279 - 304, 31.12.2023

Şerif Gedik

https://doi.org/10.33718/tid.1333009

Öz

Mâverâünnehir’den Osmanlı coğrafyasına, buradan Hindistan’a kadar birçok farklı bölgede kaleme alınan Hanefî fakihlerine ait fürû-i fıkıh ve fetâvâ eserlerini etkileyen Fusûlü’l-Üsrûşenî başta Osmanlı şeyhülislâmları olmak üzere birçok kadı ve müftünün eserlerine kaynaklık etmiştir. Bazı kaynaklarda döneminin müctehid âlimlerinden olduğu ifade edilen Ebü’l-Feth Mecdüddîn el-Üsrûşenî’ye ait olan eserin özellikle Osmanlı coğrafyasında etkisi daha fazla hissedilmiştir. Yargılama hukuku ile muâmelâta dair konuları ihtiva eden eserin gündelik hayatta karşılaşılan bazı sorunlar ile mahkeme ve resmi mercilere iletilen bazı konuları ele alması, eserin kaynak olarak kullanılma yoğunluğunun artmasına önemli katkı sunmuştur. Bu çalışmayla, eserin Hanefî fıkıh literatürü içerisinde muteber kabul edilen bazı kaynaklar üzerindeki etkisinden hareketle literatüre katkısını ortaya koymanın yanı sıra günümüz araştırmacılarının esere olan ilgisini artırmak ve yeni çalışmalar için esere dikkat çekilmesi umulmaktadır. Bu çalışmada, Mecdüddîn el-Üsrûşenî’nin hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgiler verilmesi, Fusûlü’l-Üsrûşenî adlı eserin şekil ve muhteva özelliklerinin, kaynaklarının ve yazma nüshalarının incelenmesi bu eserin Hanefî fürû-i fıkhına yönelik şerh ve haşiyeler ile Osmanlı şeyhülislâm ve kadılarına ait bazı fetâvâ tarzı eserlerine kaynaklık etmesinin araştırılması ve eserden yapılan bazı iktibasların örnekleriyle birlikte aktarılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Hanefî Fıkhı, Mâverâünnehir, Mecdüddin el-Üsrûşenî, Fusûlü’l-Üsrûşenî

An Evaluation of the Contribution of Fusul al-Usrusheni to the Hanafi Fiqh Literature

Öz

Fusul al-Usrusheni, who influenced the fiqh and fatawa works of Hanafi jurists written in many different regions from Transoxiana to the Ottoman geography and from there to India, became the source of the works of many judges and muftis, especially the Ottoman sheikhulislam. The influence of the work belonging to Mecduddin al-Usrusheni, who is stated to be one of the mujtahid scholars of his period in some sources, was especially felt in the Ottoman geography. The fact that the work, which includes the subjects of furu fiqh and trial law, deals with some problems encountered in daily life and some issues referred to the courts and official authorities, has contributed significantly to the increase in the frequency of applying to the work. With this study, it is hoped that the work will increase the interest of today's researchers to the work and draw attention to the work for new studies, as well as revealing its contribution to the literature with its impact on some sources accepted in the Hanafi fiqh literature. In this study, brief information about the life and works of Mecduddin el-Usrusheni was given, and the form, content features, sources and manuscript copies of the work called Fusûlü'l-Üsrûşenî were examined. In addition, it is aimed to be the source of Fusul al-Usrusheni's commentaries on Hanafi furu fiqh and some fatawa-style works of Ottoman sheikh al-Islams and judges, and to convey some quotations from the work with examples.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafi figh, Transoxiana, Mecduddin al-Usrusheni, Fusul al-Usrusheni

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Fetâvâ-yı Ankaravî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/438-439. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Altınsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Aynî, Bedrüddîn. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Eymen Salih Şâban. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge - İbnül Emin Mahmud Kemal. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• Bedir, Murteza. “Üsrûşenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/392. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. trc. Abdülhalîm en-Neccâr-Seyyid Ya‘kûb Bekir–Ramazan Abdüttevvâb. Kahire: 1983.
• Cici, Recep. “Osmanlı Klâsik Dönemi Fıkıh Kitapları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/5 (2005), 215-248.
• Çalık, Bünyamin. Kadızâde Muhammed Ârif Efendi’nin “Bahru’l-Fetâvâ” Adlı Eserinin Fetvâ Açısından Değerlendirmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. nşr. Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Muallim Rifat. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Çelebi, İlyas. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Gedik, Şerif. Osmanlı Fakihi Şeyh Bedreddin ve Câmiu’l-Fusûleyn Adlı Eseri. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2023.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1977.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Minhatü’l-hâlik (el-Bahrü’r-râik ile birlikte). thk. Zekeriyya Ümeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Mecmûatü resâili İbn Âbidîn. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. el-Bahrü’r-râik şerhi Kenzi’d-dekâik (Minhatü’l-hâlik haşiyesiyle birlikte) thk. Zekeriyya Ümeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İmâdî, Ebü’l-Feth Zeynüddîn. Fusûlü’l-ihkâm fi usûli’l-ahkâm. Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 573/1b-413b.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1974.
• Kadri Efendi. Vâkıâtü’l-müftîn. Mısır: Bulak, 1301.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nuʿmâni’l-muhtâr. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1881/ 1b-437b.
• Kemalpaşazâde, Şemsüddîn Ahmed. Mühimmâtü’l-müftî. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 3510/1b-208b.
• Kemalpaşazâde, Şemsüddîn Ahmed. Mühimmâtü’l-müftî. nşr. Abdullah b. Abdülazîz el-Ammâr. Riyad: Ubeykân Yayınevi, 2018.
• Komisyon. el-Fetâva’l-Hindiyye (el-Âlemgîriyye). Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ, 1310.
• Konevî, Cemâleddin. Hulâsatü’n-Nihâye fî fevâidi’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1622.
• Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kâsım. Tâcü’t-terâcim. nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Kureşî, Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî-tabakâti’l-Hanefîyye. nşr. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1413/1993.
• Leknevî Abdulhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Müeyyedzâde, Abdurrahman Efendi. Mecmau’l-fetâvâ. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 4332/1b-143b.
• Nıkîb, Ahmed b. Muhammed Nasîrüddîn. el-Mezhebü’l-Hanefî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Nişancızâde, Muhyiddîn Mehmed. Nûrü’l-‘ayn fî islâhi Câmii’l-fusûleyn. Riyad Üniversitesi Kütüphanesi, Yazmalar, 3777/1a-384a.
• Nugay, Kübra. Şeyhülislâm Mehmet Emin Ankaravî’nin Fetâvâ-yı Ankaravî Adlı Eserindeki Metodu (Aile Hukuku Örneğinde). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Sezgin, Fuat. Geshichte des Arabischen Schrifttums. Leiden: 1967–2010.
• Siğnâkî, Hüseyin b. Ali. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. Mekke: ed-Dirâsetü’l-İslâmiyye, 1438.
• Simâvî, Bedreddin. Câmiu’l-fusûleyn. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 119/1b-484b.
• Özcan, Tahsin. “Nişancızâde Muhyiddin Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/161. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/21–27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özel, Ahmet. “Semerkandî, Muhammed b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/479. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özel, Ahmet. “Kadri Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetvâ Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/5 (2005), 249-375.
• Sökülmez, Şerafettin. Süleyman Ali b. Karamânî’nin el-Es‘ile ve’l-Ecvibe el-müte‘allika bi Câmi‘i’l-Fusûleyn İsimli Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-nu‘maniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1975.
• Ünal, Halit. “Mâverâünnehir Fakihlerinden el-Usrûşenî”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1986). 243-250.
• Üsrûşenî, Ebü’l-Feth Mecdüddîn. Fusûlü’l-Üsrûşenî. Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 571/1a-277a.
• Üsrûşenî, Ebü’l-Feth Mecdüddîn. Ahkâmü’s-sıgâr. nşr. Mustafa Semîde. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yaran, Rahmi. “Siğnâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 37/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.