The Narration in Hadîkat al-Haqîqa of Hakîm Senâî-yi Ghaznavî

Yıl 2023, , 251 - 278, 31.12.2023

Sezai Küçük , Zabihullah Rahmani

https://doi.org/10.33718/tid.1368127

Öz

Abū al-Majd Hakīm Majdūd b. Ādem Senāʾī-yi Ghaznawī (464/1071-525/1131) is considered the first Sûfi poet of classical Persian literature. His work Hadīkat al-ḥaqīqa wa Sharī'at al-tarīqa is considered to be the first sufi masnavi written in Persian in this field. Consisting of 10,000 couplets, this work is not only a Sûfi masnavi, but also includes religious, philosophical, wisdom and ethical subjects. Hakîm Senâî, for the first time, brought the subjects of Sûfism into the world of verse with this work and utilized the story genre to strengthen the narrative and attract the attention of the reader. Hadîkatü'l-hakîka contains 114 stories. These stories in the work are either given before moving on to the subject to attract the attention of the reader or presented at the end of the story in order to reinforce the subject after a subject is explained at length. In this study, after briefly introducing the life and works of Hakîm Senâî, the Hadîkatü'l-hakîka of Hakîm Senâî, which is the subject of the research, is introduced. The chapters (babs) of the work are discussed in detail and the stories identified within the chapters are given under headings. Then, in the section on the evaluation of the stories in the work, the general classification of the stories according to their subjects was made, the people and types in the stories, the narration style, the source of the stories and the quotations from the verses of the Qur'an in the stories are identified and evaluated. Hadīkat al-ḥaqīqa, which has an important place in the history of Sûfi literature, has been the source of many Sûfi masnavīs, especially Mawlānā's Mathnawī and Attār's Mantiq al-tayr, both in terms of its subjects and religious-sûfic and ethical stories.

Anahtar Kelimeler

İslamic Sûfism, Hakīm Senāʾī-yi Ghaznawī, Hadīkat al-ḥaqīqa, Mathnawī, Narration

Hakîm Senâî-yi Gaznevî’nin Hadîkatü’l-hakîka İsimli Eserinde Tahkiye

Öz

Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem Senâî-yi Gaznevî (464/1071-525/1131[?]) klasik Fars edebiyatının ilk mutasavvıf şâiri kabul edilir. Hadîkatü’l-hakîka ve şerî’atü’t-tarîka adlı eseri de bu alanda Farsça kaleme alınmış ilk tasavvufî mesnevî olarak nitelenir. 10.000 beyitten oluşan bu eser tasavvufî bir mesnevî olmasının yanı sıra dinî, felsefî, hikemî, ahlâkî konuları da içermektedir. Hakîm Senâî ilk kez bu eseri ile tasavvufun konularını nazım dünyasına taşımış ve konuları ele alırken anlatımı güçlendirmek ve okurun dikkatini cezbetmek için hikâye türünden yararlanmıştır. Hadîkatü’l-hakîka’da 114 hikâye yer almaktadır. Eserde yer alan bu hikâyeler ya okuyucunun dikkatini çekmek için konuya geçmeden önce verilmiş veya bir konu uzun uzun anlatıldıktan sonra konuyu pekiştirmek için ilgili hikâyenin sonunda sunulmuştur. Bu çalışmada Hakîm Senâî’nin hayatı ve eserleri kısaca verilmiş, daha sonra araştırmaya konu olan Hakîm Senâî’nin Hadîkatü’l-hakîka isimli eseri tanıtılmıştır. Bu kısmında eserin bölümleri (babları) detaylı bir şekilde ele alınırken bölümler içinde tespit edilmiş olan hikâyeler başlıklar halinde verilmiştir. Eserdeki hikâyelerin değerlendirilmesi bölümünde de hikâyelerin konularına göre genel tasnifi yapılarak, hikâyelerdeki şahıs ve tipler, anlatım biçimi, hikâyelerin kaynağı ve hikâyelerde geçen Kur’ân-ı Kerîm âyetlerinden iktibâslar tespit edilip değerlendirilmiştir. Tasavvuf edebiyatı tarihinde mühim bir yere sahip olan Hadîkatü’l-hakîka gerek konuları gerekse dinî-tasavvufî ve ahlâkî hikâyeler itibariyle başta Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Attâr’ın Mantıku't-tayr’ı olmak üzere birçok tasavvufî mesnevîlere kaynaklık etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hakîm Senâî, Hadîkatü’l-Hakîka, Mesnevî, Tahkiye.

Kaynakça

• Âbid, Abdul Cebbâr. Ârâ ve Endişehâ-yi Hâkîm Senâî-yi Gaznevî. Kâbil: Matbaa-yı Şemşâd, Akademi-yi Ulûm-i Afganistan, 1396/1976.
• Alıcı, Lütfi. “Mevlânâ’nın Şiir Anlayışında Tahkiyenin Yeri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2007), 149-169.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. “Mevlânâ’nın Tasavvufî Düşüncesinin Kaynakları”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/19 (2007), 55-77.
• Beşîr, Ali Asgar. Seyrî der Mülk-i Senâî. Mizan: İntişârât-i Beyhakî, 1356/1937.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî, Rûhun Hikâyesi: Ankaravî’ye Göre Mesnevî’de Tahkiyenin Metafizik Delâleti”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 36/144 (2007), 94-113.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1993.
• Devlet Şâh-ı Samerkandî. Tezkîretü’ş-şu’arâ. haz. Edward Brown. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1382/1962.
• Erçavuş, Deniz. Senâî-yi Gaznevî’nin Gazellerinin Tasavvufî Açıdan İncelenmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Fürûzanfer, Bediüzzaman. Ehadis ve Kısas-ı Mesnevî. çev. Hüseyin Davudi. Tahran: 1381/1961.
• Fürûzanfer, Bediüzzaman. Şerh-i Ahvâl ü Nakd ve Tahlîl-i Asâr-ı Şeyh Ferîdüddîn Attâr Nîşâbûrî. Tahran: Encüme-i Âsâr-ı Millî, 1961.
• Gazzâlî, Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet. haz. Hüseyin Hadyucem. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1386/1966.
• Gholam Hosein Yosûfi. “Bir Hikâyeci Olarak Mevlânâ”. çev. Ramazan Muslu Tasavvuf-İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 6/14 (2005) 645-658.
• Golam Rıza Sâlmiyân vd. “Mukayese-yi Sahtâr-ı Hikâyethâ-yı Hadîkatü’l-hakîka ve Şerî’atü’t-tarîka”. Mecelle-yi Metn-Pujûhî-yi Edebî 69/29 (Güz 1395/1975), 100-127.
• Güllüce, Hüseyin. “Mesnevî’de Temsîlî Anlatım ve Hikâye ve Temsîllerle Kur’ânKur’an Âyetlerinin Açıklanması”. Erdem Dergisi 18/50 (Nisan 2008), 129-160.
• Halebî, Ali Asgar. Güzîde-yi Hadîkatü’l-hakîka. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1382/1962.
• Hümâyûn, Server. Hakîm Senâî-yi Gaznevî ve Cehânbînî-yi O. Kabil: İtişârât-ı Beyhakî-Matba-yi Âzâdî, 1389/1969.
• İşretî, Abul Ahad. Çehâr Kitâb-ı Nâyâb-ı Mecdûd Hakîm Senâî-yi Gaznevî. Kabil: Muessise-yi İntşârât-ı el-Ezher, 1388/1968.
• Kaban, Nurdan. “Senâî-yi Gaznevî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sının Bölümleri”. Doğu Esintileri 15 (Temmuz 2021), 201-241.
• Kaban, Nurdan. Senâî-yi Gaznevî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sındaki Tasavvufi Terimler, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kanar, Mehmet. “Hikâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/485-487. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karahan, Abdülkadir. “900. Doğum Yıl Dönümü Münasebetiyle: Hakîm Senâ’î-i Gaznevî’nin Klâsik Türk Şiirine Tesiri”. Dünya Edebiyatından Seçmeler 1/4 (Ekim 1977), 50-55.
• Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefî’î. Tâziyânehâ-yı Sulûk ez Hekîm Senâî, Tahran: İntişârât-ı âgâh, 1390/1970. Kırlangıç, Hicabi. “Mevlânâ’da Senâî Etkileri”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 9/28 (2009), 7-32.
• Küçük, Osman Nuri. “Mevlânâ’nın Üslup, Tasavvufî Fikir ve Meşrep Kaynaklarında Senâ’î”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005), 455-472.
• Meryem Caferzâde vd. “Tahlîl-i Kârkerd-i Hikâyet Der- Hadîka-yı Senâî”, Faslnâme-yi Edebiyat-ı İrfânî Danişgâh-ı El-Zehra 13/27 (1400/1980).
• Mevlânâ Celâleddin Rûmî. Mesnevî Hikâyeleri. haz. Şefik Can. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2003.
• Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî. Mesnevî. çev. Veled Çelebi İzbudak. Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988.
• Meyhen-Düht Ferrüh-Niyâ. “Sâhtâr-ı Dâstânî-yi Hikâyet-Hâ Der-Hadîkâ-yi Senâî”. Faslnâme-yi İlmî-Pujûhişî-yi Kâvuşnâme 21 (1389/1969), 43-45.
• Öztürk, Mürsel. “Hadîkatü’l-hakîka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1536/20502, Ankara: TDV Yayınları, 19891997.
• Rezevî, Muderris. Mesnevîhâ-yi Hakîm Senâî. Tahran: İntişârât-i Dânişgâh-ı Tahran, 1348/1929.
• Rızâ-yi Kânûnî, Hamid. “Nigeriş-i Senâî be Dâstân der Hadîka ve Dîvân”, Faslnâme-i Tahsîsi-yi Mutâla‘ât-i Dâstânî 4 (1992).
• Savi, Saime İnal. “Senâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/502-503. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. E. Kocabıyık. İstanbul: Alfa Yayınları 2018.
• Senâî-yi Gaznevî, Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem. Hadîkatü’l-hakîka ve şerî’atü’t-tarîka. haz. Muderris Rezevî. Tahran: Dânişgâh-ı Tahran, 1368/1949.
• Senâî-yi Gaznevî, Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem. Hadîkatü’l-hakîka ve şerî’atü’t-tarîka. haz. Meryem Hüseynî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1382/1962.
• Senâî-yi Gaznevî, Ebü’l-Mecd Mecdûd b. Âdem. Dîvân-ı Hakîm Ebü’l-Mecd Mecdûd b. Âdem Senâî Gaznevî. nşr. Muderris Razavî. Tahran: Kitabhâne-i İbn Sînâ 1341/1922.
• Senâî-yi Gaznevî, Hakîm. Kârnâme-i Belh. nşr. Muderris Razavî. Tahran: tsy.
• Senâî-yi Gaznevî, Hakîm. Seyrü’l-‘ibâd ile’l-me‘âd. tsh. Saîd Nafîsî. Tahran: İntişârât-ı Âftâb, 1316/1898.
• Serrâc et-Tûsî, Ebû Nasr. el-Lüma‘: İslam Tasavvufu. çev. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 1996.
• Şerîf Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyîd. Kitâbü’t-ta‘rifât. Kahire: 1938.
• Tevhidî, Ebu-Hayyân. el-Mukâbesât. Kahire: el-Tebâ el-Rahmâniyye t.y.
• Türk Dil Kurumu Sözlük. “hikâye”. Erişim 22.09.2023. https://sozluk.gov.tr/hikâye
• Türk Dil Kurumu Sözlük. “tahkiye”. Erişim 22.09.2023. https://sozluk.gov.tr/tahkiye
• Yazıcı, Hüseyin. “Hikâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/479-485. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Zerrîn-Kûb, Abul Hüseyin. Bâ Kârevân-ı Hülle. Tahran: Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât-ı Câvidân, 1343/1924.