Muhammed et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) Risâle fî Şerâiti Sıhhati’n-Nezr Adlı Risâlesi: İnceleme ve Tahkik

Yıl 2024, , 155 - 175, 30.11.2024

Şenol Saylan

https://doi.org/10.33718/tid.1534029

Öz

Fıkıh terimi olarak “dinen mükellef olmadığı halde, kişinin farz veya vâcip türünden bir ibadeti yapacağına dair Allah’a söz vermesi” şeklinde tarif edilen nezir kelimesi Türkçede “adak” olarak ifade edilir. Adak ile ilgili konular bazı fıkıh kitaplarında nezir ve yemin bölümlerinde veya nezredilebilen namaz, oruç hac gibi her bir ibadet işlenirken bahis konusu yapılmıştır. Nadir de olsa nezir ahkâmı ile ilgili bazı konulara temas eden müstakil eserler de kaleme alınmıştır. Konuyla ilgili müstakil bir risâle kaleme alan âlimlerden biri de Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’dir (ö. 1200/1786). 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden olan Muhammed et-Trabzonî, ilk eğitimini Trabzon’da tamamladıktan sonra tahsilini ilerletmek üzere İstanbul’a gitmiştir. Trabzonî, ilerleyen süreçte çeşitli tarihlerde İslam coğrafyasının Halep, Şam, Kudüs, Mısır, Mekke ve Medine gibi bölgelerine seyahatlerde bulunmuştur. Buralarda birçok eseri istinsah ve mukabele etmiş, çeşitli ilimlerde icazetler almıştır. 1753 yılında İstanbul’a döndükten sonra Süleymaniye Medresesi’nde hâfız-ı kütüb ve müderris olarak görev yapmıştır. Kâdîrî tarikatına mensup bir sufî olan Trabzonî, fıkıh, hadis, tefsir gibi çeşitli ilim dallarında birçok eser kaleme almıştır. Telif ettiği bu eserlerden biri de Risâle fî şerâiti sıhhati’n-nezr adlı adak konulu risâlesidir. Söz konusu risâlede adak konusuyla ilgili şartları ele alan Trabzonî, Hanefî fürû fıkıh literatüründe çeşitli konularda zikredilen bu şartları, genel ilkeler (davâbıt) olarak yedi başlık altında bir araya getirmeye çalışmıştır. Sadece ilk kâideye değinirken mezhepte yer alan konuyla ilgili farklı görüşlere yer veren Trabzonî diğer kâideleri kısaca zikretmekle yetinmiştir. Bu makalede Muhammed et-Trabzonî’nin adak konusuyla ilgili şartları ihtiva eden risâlesini inceleyerek risâlenin tahkikli metnine yer verdik.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı, Adak, Muhammed et-Trabzonî, Risâle fî Şerâiti Sıhhati’n-Nezr.

Muhammad al-Trabzoni’s (d. 1200/1786) Treatise Named Risāla fī Sharā’it Sihhat al-Nezr: Review and Critique

Öz

In fiqh, the word nazr (votive offering), which is defined as "a person's promise to Allah to perform an obligatory or wajib act of worship even though he is not religiously obliged to do so", is expressed as "adak" in Turkish. Issues related to votive offerings are mentioned in the chapters on nezr and oaths in fiqh books, or in the chapters on acts of worship such as prayer, fasting and pilgrimage, which are the subject of votive offering. One of the scholars who wrote a separate treatise on the subject is Muhammad al-Trabzonī al-Madanī (d. 1200/1786). An 18th-century Ottoman scholar, Muhammad al-Trabzonī completed his primary education in Trabzon and then went to Istanbul to further his studies. After completing his education here, Trabzonī traveled to many parts of the Islamic geography such as Damascus, Egypt, Aleppo, Jerusalem, Mecca and Medina on various dates. In these places, he received icāzets from many teachers in various sciences and copied many works. In 1753, after returning to Istanbul, he worked as a library director and professor at the Süleymaniye Madrasah. Trabzonī, a Sufi belonging to the Qadîrî order, wrote many works in various branches of science such as fiqh, hadith and tafsir. One of these works is Risāla fī sharā’it sihhat al-nazr, a treatise about votive offering. In this treatise, Trabzonī, who discusses the conditions related to the subject of votive offerings, has tried to bring together these conditions, which are mentioned in various sections of the Hanafi fiqh literature, under seven headings as general principles (davābīt). Trabzonī, while mentioning the first principle, includes the different views on the subject in the sect and only briefly mentions the other principles. In this article, we have analyzed Muhammad al-Trabzonī's treatise that contains the conditions related to the subject of votive offerings and included the edited text of the treatise.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Ottoman, Votive offering, Muhammad al-Trabzonī, Risāla fī sharā’it sihhat al-nazr.

Kaynakça

• Aslan, Zahir. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Arap Dili ve Belağatı İle İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler Ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. 501-507. Trabzon: Ensar Neşriyat, 2023.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsâruhu’l-musannefîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1955.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Burhanpurlu, Şeyh Nizam (ed.). el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310. Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. ed. M. A. Yekta Saraç - Mustafa Çiçekler. 3 Cilt. Ankara: TÜBA, 2016.
• Demirci, Selim. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hadisle İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. 445-463. Trabzon: Ensar Neşriyat, 2023.
• Esen, Bilal. İslam Hukukunda Nezir ve Adak. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Halebî, İbrahim b. Mustafa el-Medârî. Tuhfetü’l-ahyâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Halid Efendi Koleksiyonu, 148.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Gamzu uyûni’l-besâir şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali. Dürrü’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Hâşiyetü İbn Âbidîn: Reddü’l-muhtâr alâ Dürri’l-muhtâr. 18 Cilt. Dımaşk: Dârü’s-Sekâfeti’t-Türâs, 1421.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Şerhu Ukudî resmi’l-müftî. çev. Şenol Saylan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2020.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah. Tâcü’t-terâcim. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• İbn Nüceym, Sirâcuddîn Ömer b. İbrâhîm el-Mıṣrî. en-Nehru’l-fâʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. thk. Aḥmed ʿAzv ʿİnâye. 3 Cilt. b.y.: y.y., 1422/2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Eşbah ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. “Risâle fi’n-nezr bi’t-tasadduk”. er-Resâilü’z-Zeyniyye fî mezhebi’l-Hanefiyye. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1999.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid. Fethü’l-kadîr. 10 Cilt, 1970.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur. Fetâva’l-Kâdîhân. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kâsânî, Alaaddin Ebubekr b. Mesud. Bedâi’u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn: Teracimu musannifi’l-kütubi’l-Arabiyye. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, 2010.
• Kuhistanî, Şemseddin Muhammed b. Hüsameddin. Câmiü’r-rumuz fî şerhi’n-Nukaye. Kalküta: Matbaatü Muzhirü’l-Acâib, 1858.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-ta’lili’l-Muhtâr. 3 Cilt. İstanbul: Tereke Yayınevi, 2015.
• Molla Hüsrev, Hüsrev Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Mehmed Esad, 1300.
• Özel, Ahmet. “Adak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/337-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Fıkıhla İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. 465-478. Trabzon: Ensar Neşriyat, 2023.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. 423-438. Trabzon: Ensar Neşriyat, 2023.
• Seyyidoğlu, Mahmud. “Bir Osmanlı Âlimi: Muhammed Trabzonî”. çev. Ömer Faruk Tokat. Rıhle Dergisi 2/5-6 (2009), 175-184.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. 4 Cilt. İstanbul: Sebil Yayınları, 1997.
• Şirbînî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Muğni’l-muhtâc ilâ mağrifeti ma’nâ elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şürünbülâlî, Ebu’l-İhlâs Hasan b. Ammâr. İmdâdü’l-fettâh şerhu Nûri’l-izâh. Dımaşk, ts.
• Şürünbülâlî, Ebu’l-İhlâs Hasan b. Ammâr. Tuhfetü’n-nihrîr ve is‘âfü’l-ganiyyi ve’l-fakîr. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu, 2470/13, 120b-124a.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud el-Medenî. Risâletü'n-nezr. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, KHK, 389/13, 130b-132a.