Yazma Eserlere Düştüğü Notlar Çerçevesinde Muhammed et-Trabzonî’nin Musahhih ve Okur Yönü

Yıl 2024, , 29 - 49, 30.11.2024

Fatma Esmanur Koç , Emine Esranur Koç

https://doi.org/10.33718/tid.1540779

Öz

Alimlerin okuma, tashih ve tahşiye pratiklerine yönelik çalışmalar ilmi kimliklerinin incelenmesinde tamamlayıcı bir rol üstlenir. Bir alimin kitaplarına düştüğü notlar, okur olarak kitapla kurduğu ilişkiyi göstermesi bakımından önemlidir. Alimlerin yaptıkları tashih ve mukabele gibi faaliyetlerle ilgili bilgilerin derlenmesi aynı zamanda biyografilerine katkıda bulunabilir. Bu çalışmada 18. yüzyıl çok yönlü Osmanlı alimlerinden olan Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin (ö. 1200/1786) yazma eserlere düştüğü notların incelenmesiyle hem onun hem de 18. yüzyıl çok yönlü aliminin nasıl bir okur olduğuna dair bir izlenim sunulacaktır. Ayrıca, çalışmada metodoloji itibariyle yazma eserlerdeki kayıtların önemi vurgulanacaktır. Trabzonî’nin Süleymaniye Medresesi’nde müderrislik, hâfız-ı kütüblük yaptığı ve vefatından önce kitaplarını Süleymaniye Camii kütüphanesine vakfettiği bilinmektedir. İstinsah veya mukabelesini yaptığı pek çok kitap Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunur. Çalışma, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi başta olmak üzere çeşitli kütüphane koleksiyonlarında Trabzonî ile ilişkili olduğu tespit edilen eserlerle sınırlandırılmıştır. Yazma eser katalogları, yazma eserlerdeki kayıt ve derkenar notlarındaki bilgilerden faydalanılarak Trabzonî’nin okuduğu eserler tespit edilmiş ve çalışmanın örneklemini oluşturmuştur. Bu eserlerdeki kayıtlar ve derkenar notları okunmuş ve araştırmanın amacına uygun olanlar tasnif edilip yorumlanmıştır. Bu analiz sayesinde, Trabzonî’nin ilmi eser mukabelesine verdiği önem ve metinlerin en sahih nüshasını elde etme arayışındaki azmi ortaya konulmuştur. Elindeki nüshaya yaptığı müdahaleler bağlamında Trabzonî’nin müellif metnine bağlılığı ve müstensih metninin özgünlüğünü koruma hassasiyeti gösterilmiştir. Trabzonî’nin bir alim olarak kendi görüşlerini, müellif metnine yaptığı müdahaleleri ve çeşitli kaynaklardan derlediği bilgileri içeren derkenarların incelenmesiyle Trabzonî’nin musahhih, okur ve muhaşşî yönüne yakından ele alınabilmiştir. Bu çalışma, Trabzonî’nin daha önce hayatı ve eserleri üzerine yapılan araştırmalara ek olarak, özellikle onun okuma faaliyetlerine dair değerlendirme sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bilim Tarihi, Trabzonî, Yazma Eserler, Mukabele, Derkenar notları

Destekleyen Kurum

Trabzon-İstanbul-Hicaz Arasında Çok Yönlü Bir Osmanlı Âlimi MUHAMMED et-TRABZONÎ el-MEDENÎ (ö. 1200/1786) A Polymath Ottoman Scholar Between Trabzon-Istanbul-Hijaz MUHAMMAD al-TRABZONÎ al-MADANÎ (d. 1200/1786)

Teşekkür

Destek ve teşvikleriyle bu yazının yazılmasına vesile olan Doç. Dr. Şenol Saylan'a teşekkür ederiz.

The Corrective and Reading Practices of Muḥammad al-Trabzonī Through His Marginal Notes in Manuscripts

Öz

Studies on scholars' reading, proofreading, and tahshiya practices play a complementary role in the examination of their scholarly identities. The notes a scholar makes in his books are important in revealing his relationship with the text as a reader. The compilation of information related to scholars’ activities such as proofreading and collator (muqābala) can also contribute to their biographies. In this study, by examining the notes written by Muhammad al-Trabzonī al-Madanī (d. 1200/1786), one of the versatile Ottoman scholars of the 18th century, in various manuscripts, an impression will be presented of both his reading habits and those of other versatile scholars of the 18th century. Furthermore, the methodological importance of the records found in manuscripts will be highlighted. It is known that Trabzonī served as a professor at the Süleymaniye Madrasah and as a librarian (ḥāfiẓ-i kutūb), and that he donated his books to the library of Süleymaniye Mosque before his death. Many of the books he transcribed or reviewed are found in the Süleymaniye Library. The study is limited to works identified as related to Trabzonī in various library collections, especially in the Süleymaniye Manuscript Library. By utilizing information from manuscript catalogs, records, and marginal notes, the works read by Trabzonī were identified, forming the sample of this study. The relevant records and marginal notes were read, classified, and interpreted according to the purpose of the study. This analysis reveals the importance Trabzonī attached to the comparison of scholarly works and his determination to obtain the most authentic copy of the texts. His interventions in the manuscripts in his possession demonstrate his adherence to the author’s original text and his sensitivity to preserving the authenticity of the scribe’s copy. By examining the marginal notes that reflect Trabzonī’s own scholarly opinions, his interventions in the author’s text, and the information he compiled from various sources, Trabzonī’s roles as a proofreader, reader, and annotator (muḥashī) have been closely analyzed. This study contributes an evaluation of Trabzonī’s reading activities, in addition to the previous research on his life and works.

Anahtar Kelimeler

History of Science, Trabzonî, Manuscript, Muqābala, Marginal Notes

Kaynakça

• Açıl, Berat. (ed.) Osmanlı Kitap Kültürü Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. İstanbul: İlem Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. ez-Zübde fî şerhi'l-Burde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1040/02, 27b-77a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. el-Fethu bâbi’l-‘inâye fî şerhi Kitâbi’n-Nukâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 513, 1a-375b.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. el-Cemâleyn ‘ale’l-Celâleyn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 180, 1a-423a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerhü’ş-Şifâ’ bi-taʿrîfi ḥukûki’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 258, 1a-592a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. el-Hizbü’l-a‘zam ve’l-virdü’l-efham. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 210, 1b-33a.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. el-Hizbü’l-a‘zam ve’l-virdü’l-efham li-intisâbihî ve isnâdihî ile’r-Rasûli’l-Ekrem. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 321/01, 1a-72b.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. el-Esrârü’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’l-mevzû‘a. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1033/1, 1b-95b.
• Arıcı, Mustakim (ed.) - Arıkan, Mehmet (ed.). Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi Taşköprülüzadeler ve İsamüddin Ahmed Efendi. İstanbul: İlem Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-Sîretü’l-Ahmediyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 724, 1a-142b.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. el-Hısnü’l-hasîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 321/02, 73a-168a.
• Cezûlî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Süleymân. Delâ’ilü’l-hayrât ve şevâriku’l-envâr fî zikri’s-salât ‘ale’n-nebiyyi’l-muhtâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 213, 1a-50b.
• Dugeym, Mahmud es-Seyyid ve Mahmud Seyitoğlu. Fihrüsü’l-mahtutati’l-Arabiyye ve’t-Türkiyye ve’l Farisiyye fi’l-Mektebeti’s-Süleymaniyye. İstanbul: MüdiriyyeMektebetü’s-Süleymaniyyeli’l-Mahtutat. 2010/1431.
• el-Shamsy, Ahmed. İslâm Klasiklerini Yeniden Keşfetmek: Editörler ve Matbaa Kültürü Bir Entelektüel Geleneği Nasıl Dönüştürdü?. çev. Ayşe Mutlu Özgür. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Görke, Andreas - Hirschler, Konrad. “Introduction Manuscript Notes As a Documentary Sources”. Manuscript Notes As a Documentary Sources. ed. Andreas Görke - Konrad Hirschler. 9-20. Beyrut: Orient-Institut Beiruts, 1. Basım, 2011.
• Gür, Süleyman – Karaca, Ahmet Cevdet (ed.). Trabzonlu Müellifler ve Eserleri Osmanlı Dönemi. İstanbul: Ortahisar Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteka’l-ebhur. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 612, 1a-222a.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. Düreri’s-seniyye fî nazmi’s-sîreti’n-nebeviyye İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye,1071/002, 5b-27a.
• İsferâyînî, Ebû İshak İsâmüddin İbrâhim b. Muhammed b. Arabşah. Şerhu Ferâ’idi’l-Fevâ’id li-Tahkîki Me‘âni’l-İsti‘ârât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1071/007, 95b-101a.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. eş-Şifâ’ bi-ta‘rîfi hukûki’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 292, 1a-224a.
• Kalaycı, Mehmet - Tan, Muzaffer. “Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Aliminin Peşinde: Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi ve Otobiyografik Anlatıları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62/1 (Mayıs 2021), 1-90. https://doi.org/10.33227/auifd.865559
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “eş-Şifâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/136. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. el-‘Ucâletü’s-seniyye ‘alâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 828/01, 1a-168b.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri Osmanlı Dönemi. ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca. 423-439. İstanbul: Ortahisar Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Trabzonî, Muhammed el-Medenî. ed-Dürrü’l-münazzam ‘ale’l-Hizbi’l-a‘zam. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 814, 1a-330b.
• Uludağ, Süleyman. “Delâilü’l-hayrât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/113. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.