Hint Alt Kıtası’nda Sûfî Tarikatlar ve Toplumsal Dönüşüm: Kuramsal Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: Özel Sayı, 281 - 304, 30.11.2025

Mesut Zavalsiz

https://doi.org/10.33718/tid.1764321

Öz

Sufi tarikatlar, Hint Alt Kıtası’nda halk dindarlığının biçimlenmesinde, toplumsal uyumun güçlendirilmesinde ve İslâm’ın barışçıl yollarla yayılmasında kurucu bir rol oynamıştır. Bu makale, Çiştiyye, Sühreverdiyye, Kādiriyye ve Nakşibendiyye tarikatlarının halk dindarlığı üzerindeki dönüştürücü etkilerini, toplumsal uyuma katkılarını ve İslam’ın yayılma dinamiklerini Max Weber’in karizmatik otorite kuramı ve Pierre Bourdieu’nün habitus, dinî sermaye ve alan kavramları çerçevesinde sosyolojik bir perspektifle analiz etmeyi amaçlamaktadır. Araştırma, tarikatların yerel kültürle etkileşim yoluyla nasıl özgün bir dinî habitus oluşturduğunu, karizmatik liderlik ve dinî sermaye birikimi aracılığıyla toplumsal dönüşümü nasıl gerçekleştirdiklerini ve kast sistemine karşı eşitlikçi bir alternatif sunarak farklı dinî topluluklar arasında köprü işlevi gördüklerini ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışma, Weber ve Bourdieu’nün teorik kavramlarını sentezleyerek tarikatların hem manevi hem de sosyal etkilerini bütüncül bir şekilde değerlendirme konusunda literatüre özgün bir katkı sunmaktadır. Çalışma, literatür taramasına dayalı doküman analizi yöntemini kullanmıştır. İnceleme, özellikle 11.–16. yüzyılları kapsayan erken dönem ve Babür dönemine odaklanmakta; İngiliz sömürge yönetimi ve modern dönem kapsam dışı bırakılmaktadır. Bulgular, sufi tarikatların üç temel düzlemde etkili olduğunu göstermektedir: Birincisi, halk dindarlığının şekillenmesinde yerel kültürel unsurlarla İslâmî öğretileri harmanlayarak mistik ve pratik boyutları olan bir dindarlık biçimi ortaya çıkarmışlardır. İkincisi, kast sisteminin katı hiyerarşisine karşı eşitlikçi söylemler geliştirerek alt kastlardan bireylerin İslam’a geçişini kolaylaştırmış ve farklı dinî gruplar arasında birleştirici bir rol üstlenmişlerdir. Üçüncüsü, baskı yerine örnek olma temelli barışçıl tebliğ yöntemleriyle İslam’ı yaymışlardır. Sonuç olarak çalışma, sufi tarikatların Hint Alt Kıtası’nda sadece dinî birer kurum olmadığını, aynı zamanda toplumsal dönüşümün güçlü aktörleri olduğunu ortaya koymaktadır. İslâm’ın çok dinli ve çok kültürlü bir coğrafyada barışçıl yollarla yayılması, halk düzeyinde ilgi görmesi büyük ölçüde sufilerin kapsayıcı ve hoşgörülü yaklaşımının bir sonucudur. Bu durum karizmatik liderlik, dinî sermaye birikimi ve yerel kültürle etkileşim halinde gelişen özgün bir habitus inşasının ürünüdür.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi , Hint Alt Kıtası , Sufi Tarikatlar , Toplumsal Uyum , Karizma ve Dinî Sermaye.

Sufi Orders and the Social Transformation of the Indian Subcontinent: A Theoretical Assessment

Öz

Ṣūfī orders played a central role in shaping popular religiosity in the Indian subcontinent, fostering social cohesion, and advancing the spread of Islam through peaceful means. This study analyzes the transformative contributions of the Chishtiyya, Suhrawardiyya, Qādiriyya, and Naqshbandiyya from a sociological perspective by combining Max Weber’s theory of charismatic authority with Pierre Bourdieu’s concepts of habitus, religious capital, and field. This research aims to reveal how orders constructed a distinctive religious habitus through interaction with local culture, generated social transformation through charismatic leadership and the accumulation of religious capital, and offered egalitarian discourses against the rigid caste hierarchy, thereby creating bridges between diverse religious communities. This study contributes to the literature by holistically evaluating the spiritual and social effects of orders, synthesizing the theoretical concepts of Weber and Bourdieu. Employing document analysis based on a comprehensive literature review, the research focuses primarily on the early period and the Mughal era (11th–16th centuries), while deliberately excluding the British colonial and modern contexts. The findings demonstrate that Ṣūfī orders were effective on three levels: first, they shaped popular religiosity by blending Islamic teachings with local cultural elements, producing a form of religiosity with mystical and practical dimensions; second, they developed egalitarian discourses against the rigid hierarchy of the caste system, thereby facilitating conversion to Islam among lower castes and assuming a unifying role among different religious groups; and third, they spread Islam through peaceful methods of daʿwa based on exemplary conduct rather than coercion. The study concludes that Ṣūfī orders were not merely religious institutions but pivotal agents of social transformation. Their inclusive and tolerant approaches enabled the peaceful expansion of Islam in a multi-religious and multicultural environment. This process, grounded in charismatic leadership, religious capital, and the creation of a unique habitus, highlights the enduring significance of Ṣūfī traditions for understanding the dynamics of religion and society in the Indian subcontinent.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion , Indian Subcontinent , Ṣūfī Orders , Social Cohesion , Charisma and Religious Capital.

Kaynakça

• Algar, Hamid. “Bahâeddi̇n Zekeri̇yyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/462-463. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Algar, Hamid. “Nakşi̇bendi̇yye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/335-342. TDV Yayınları: İstanbul, 2006.
• Anjum, Tanvir. “‘Be Hell for Those Who Call Me Saiyyid’: Social Stratification among the South Asian Muslims and the Sufi Worldview”. Pakistan Journal of History and Culture 32/2 (2011), 43-64.
• Anjum, Tanvir. “Vernacularization of Islam and Sufism in South Asia: A study of the production of sufi literature in local languages”. Journal of the Research Society of Pakistan 54/1 (2017), 190-207.
• Atalay, Mehmet. “İmâm Rabbânî’ni̇n Efzali̇yyeti̇ Meselesi̇ ve ‘Şehîd’ Kavramı Eksenli̇ Çözümü”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/43 (2019), 41-53.
• Aydınlı, Ayşenur - Tosun, Necdet. “Hind Alt Kıtası Sühreverdiyye Literatürü (XIII-XV. Yüzyıl)”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 25/49 (2022), 55-91.
• Azamat, Nihat. “Kādi̇ri̇yye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/131-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Baltacı, Ali. “Habitus: Dini İnanç Habitusunun Oluşumu Üzerine Kavramsal Bir İnceleme”. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (2018), 1-24. https://doi.org/10.30803/adusobed.411797
• Bayram, Duygu Çağla. “Tasavvufun Hindistan’da Gelişimi ve Dini Senkretizm Üzerine”. Independent Türkçe (2025). https://www.indyturk.com/node/755937/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/tasavvufun-hindistanda-geli%C5%9Fimi-ve-dini-senkretizm-%C3%BCzerine
• Birışık, Abdülhamit. “Hint Alt-Kıtasında İslâm Araştırmalarının Dünü Bugünü: Kurumlar, İlmî Faaliyetler, Şahıslar, Eserler”. Divan: Journal of Interdisciplinary Studies 17 (2004), 1-62.
• Bourdieu, Pierre. “Genesis and Structure of the Religious Field”. Comparative Social Research: Religious Institutions. ed. Craig Calhoun. 1-44. AI Press Inc, 1991.
• Bourdieu, Pierre. Outline of a Theory of Practice. çev. Richard Nice. Cambridge University Press, 1977.
• Bourdieu, Pierre. “Structures, Habitus, Practices”. çev. Richard Nice. The Logic of Practice. 52-79. Stanford, California: Stanford University Press, 1990.
• Bourdieu, Pierre. “The Forms of Capital”. çev. Richard Nice. Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. ed. J.G. Richardson. 241-258. New York: Greenwood Press, 1986.
• Bulut, Ramazan. “Dini Gruplarda Karizmatik Otoritenin Sosyal Temsilleri”. RUSUH Uşak Üniversitesi İslami İimler Fakültesi Dergisi 2/2 (2022), 246-256.
• Cebecioğlu, Ethem. “Güney Asyada İslamın Yayılmasında Sufileri̇n Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/3-4 (1992), 157-178.
• Chowdury, Saeyd Rashed Hasan vd. “A Critical Analysis of Shah Waliullah Dehlawi’s Sufi Influences in the Indian Subcontinent”. Sufiyye 15 (2023), 23-62. https://doi.org/10.46231/sufiyye.1382950
• Çardaklı, Nisa Nur - Yavuz, Salih Sabri. “Hakikat Arayışında Hint Düşüncesi ile İslam Tasavvufu”. Rize İlahiyat Dergisi 28 (2025), 201-215. https://doi.org/10.32950/rid.1496803
• Çelik, İsa - Tay, Ömer. “Çi̇şti̇yye Tarîkatının Semâ ve Mûsi̇kîye Yaklaşımı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 21/1 (2021), 210-230.
• Dağcı, Tahir. “Nakşibendiliğin Karakteristik Özellikleri ve Yayılma Süreci”. Journal of Turkic Civilization Studies 5/2 (2024), 401-413.
• Eaton, Richard M. The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760. Universıty of California Press, 1993.
• Fuad, Abdur Rahman. Bengal Bölgesi̇nde İslâmi̇yet’in Yayılışı ve Sosyal Etki̇leri̇ (1203-1757). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2018.
• Ganaie, Aasif Hussain. “Harmony and Devotion: Exploring the Socio- Cultural Fabric of Chishti Khanqahs”. International Journal for Multidisciplinary Research 5/4 (2023), 1-6.
• Ghani, Kashshaf. “Manifestations of Sufism in Medieval Bengal”. Aitihasik Abdul Karim: Jibon o Karmo, 2022. https://www.academia.edu/91412208/Manifestations_of_Sufism_in_Medieval_Bengal
• Göksoy, İsmail Hakkı - Rouf, Mohammad Abdur. “Bengalce Siyer Yazıcılığının Gelişimi ve İlk Örnekleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2022), 39-62.
• Halim, Wahyuddin. “Babür dönemi Bengal’inde Tarikat Şeyhleri ve İslamlaşmadaki Sosyo‐Kültürel Rolleri (1526‐ 1858)”. çev. Burak Muhsin Akın. Academic Platform Journal of Islamic Researches 4/1 (2020), 86-92. https://doi.org/10.24252/jicsa.v7i2.7045
• Karagözoğlu, Berna. “Hinduizm ve İslâm Tasavvufuna Yaklaşımı ile Hindistan’ın Ünlü Türk Bilgini Şehzade Dârâ Şükûh”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi IV/IV (2017), 96-121.
• Kaya, Ali. “Bourdieu’nun Materyalist ve Siyasal Din Okuması Üzerine”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/2 (2014), 85-96. https://doi.org/10.17494/ogusbd.25638
• Khanam, Farida. Sufism an Introduction. New Delhi, India: Goodword Books, 2009.
• K.Pandey, Rajendra. “Syncretic Traditions and Peaceful Coexistence in India: The Case of Sufism”. 2017. Erişim 19 Haziran 2025. https://www.globalculturz.org/2017/05/syncretic-traditions-and-peaceful.html
• Kurmanbek, Akaidar vd. “Frontiers | The Roots of the Cultural Deviation of Sufism in the Ancient Turkic Nomadic Culture”. Frontiers in Communication 10 (2025), 1-11. https://doi.org/10.3389/fcomm.2025.1591725
• Laleh-Naz. “The Scattered Legacies of Bengal’s Sufis”. The Daily Star (2023). https://www.thedailystar.net/opinion/views/news/the-scattered-legacies-bengals-sufis-3474101
• Laraik, Javad. “Günümüz Güney Asya Müslüman Dünyasında Başlıca Tasavvuf Düşüncesi Akımları ve Yolları”. Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce Hint Alt Kıtasında Düşünce. ed. Lütfü Sunar. 4/223-260. Özel Ofset Basın Yayın: Ankara, 2023.
• Mansoor, Hafiza Sana vd. “Healing the Spirit: The Social and Religious Impact of Sufi Shrine Practices in Pakistan”. International Journal of Innovative Research and Scientific Studies 8/2 (2025), 221-227.
• Nizami, Khalīq Ahmad. “ÇİŞTİYYE-TDV İslâm Ansiklopedisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/343-346. TDV Yayınları, 1993.
• Öngeren, Reşat. “Sühreverdi̇yye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. Pakdemirli, M. Nur. “Hi̇nt Alt Kıtasında Di̇ni̇ Ekoller ve Di̇n Eği̇ti̇mi̇”. EKEV Akademi Dergisi 62 (2015), 425-454.
• Palabıyık, Adem. “Pierre Bourdieu Sosyolojisinde ‘Habitus’, ‘Sermaye’ ve ‘Alan’ Üzerine”. Liberal Düşünce 16/61-62 (2011), 121-141.
• Sarkar, Ichhimuddin. “Humanizing Elements of Sufism in India”. Insancita: Journal of Islamic Studies in Indonesia and Southeast Asia (2017), 71-82.
• Smith, R Marvin. “Folk Islam in East Africa”. Africa Journal of Evangelical Theology 18/2 (1999), 83-106.
• Sunar, Lütfi. “Giriş: Müslüman Hint Alt Kıtası’nda Çağdaş Düşüncenin Yönelimleri”. Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce. ed. Lütfi Sunar. 4/1-33. Ankara: Özel Ofset Basın Yayın, 2023.
• Tan, Nedim. “Ebû Hafs Şehâbeddin Sühreverdî”. İslam Düşünce Atlası. 2025. Erişim 16 Haziran 2025. https://islamdusunceatlasi.org/ebu-hafs-sehabeddin-suhreverdi/396
• Tay, Ömer. “Hindistan Sûfîlerinden Muhammed Gîsûdırâz’ın Bazı Tasavvufî Görüşleri”. Tokat İlmiyat Dergisi 9/2 (2021), 631-653. https://doi.org/10.51450/ilmiyat.999145
• Ujampady, Musthafa. “Hi̇ndi̇stan’da Sufi̇ Hareketler”. Tematik Tasavvuf Toplantıları. ed. Ahmet Cahit Haksever. 11-32. Ankara: Soncağ Akademi Yayınları, 2019.
• Weber, Max. Economy and Society. University of California Press, 1978.
• Yılmaz, Kamil. “Tasavvuf Geleneğinde Değişim”. Çağımızda Sosyal Değişme ve İslam. ed. Mehmet Bulut - Hişam Ğarâvî. 255-266. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Yusupova, Guzel. “The religious field in a Russian Muslim village: A Bourdieusian perspective on Islam”. Ethnicities 20/4 (2020), 769-792.
• Zhalilov, Eldiiar. Hi̇nt Alt Kıtası’nda Tasavvufi̇ Hareketler: Tari̇kattan Cemaate Geçi̇ş Süreci̇nde Tebli̇ğ Cemaati̇. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Contemporary Muslim Thought. “Müslüman Hint Alt Kıtası’nda Çağdaş Düşüncenin Yönelimleri”. Erişim 16 Haziran 2025. https://www.cagdasdusunce.net/yazi/musluman-hint-alt-kitasi-nda-cagdas-dusuncenin-yonelimleri
• “Sufism and Social Stratification | Political Economy | Thenews.Com.Pk”. Erişim 19 Haziran 2025. https://www.thenews.com.pk/tns/detail/1241830-sufism-and-social-stratification