Ebû Süfyan el-Gazânişî’nin Tanrıbilim ve Din Bağlamında Komünizm Eleştirisi Olan el-Burhânü’l-kāṭıʿ fî isbâti’s-sâniʿ Risalesi: Tahlil ve Tahkik

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 269 - 308, 30.06.2021

Ersan Türkmen

Öz

Kumuk Türklerinden olan Ebû Süfyan el-Gazânişî, Dağıstan’nın yetiştirdiği entelektüel isimlerden biridir. Klasik yöntemle tahsilini tamamlayan Gazânişî modern bilime ilgi duymuş ve yaşadığı dönem şartlarına bağlı olarak modern bilimler çerçevesinde üretilen yeni tezlere de nüfuz etmeye çalışmıştır. Gazânişî çok yönlü bir yazar olup çeşitli sahalarda eser bırakmıştır. Özellikle yaşadığı bölgede komünizm gibi din karşıtı akımlar yayılmaya başlayınca da dini savunmak amacıyla önemli eserler kaleme almıştır. Bu doğrultuda yazdığı eserler arasında çalışma konumuz olan el-Burhânü’l-ḳāṭıʿ fî is̱bâti’ṣ-ṣâniʿ risalesi de bulunmaktadır. Müellif söz konusu bu eserinde, Tanrı’nın varlığı, dinin doğruluğu ve gerekliliği gibi meselelerle ilgili bilhassa komünist düşünürlerin ileri sürdükleri negatif görüşleri tenkit eder. Yazar eserinde ele aldığı Tanrı’nın varlığı konusuna bağlı olarak bir açıdan imkân, nizam, nübüvvet ve mucize gibi klasik delilleri yeniden inşa ederek kullanır. Diğer bir açıdan da özellikle nizam deliline bağlı olarak modern bilimin ürettiği yeni kozmolojik tezleri kullanarak düşüncesini savunur. Böylece düşünür bu problem bağlamında klasik delilleri modern bilimsel verileri dikkate alarak yeniden inşa etmeye çalışır. Dinin doğruluğu ve gerekliliği konusu ise Gazânişî bu meseleyi pratik yönden dini ele alarak çözümlemeye çalışır. Şöyle ki müellif dinin gerekliliğini göstermek için ahlâkî ilkelere başvurarak dinin pratik kısmını inceler. Yine yazar bu konuyla alakalı beyan ettiği görüşlerini desteklemek için dinî vazifelerin sağladığı maddi faydalara da değinir. Buna ilaveten dini reddeden akımlar tarafından ileri sürülen şüpheleri de o akımların kabul ettikleri mantıksal kaidelerden yola çıkarak cevaplar.

Anahtar Kelimeler

Yeni İlmi Kelam, İslam Felsefesi, Ebû Süfyân el-Gazânişî, Burhânü’l-ḳāṭıʿ fî is̱bâti’ṣ-ṣâniʿ, Tanrı'nın varlığı, Nübüvvet, Komünizm

Kaynakça

• Abdulayev, Kamran. “Nezir Durkilîʼnin Nüzhetüʼl-Ezhânʼı Işığında Kafkasyaʼda İlmî ve Kültürel Durum”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/34 (2018), 347-372.
• Aristoteles. es-Semâʿü't-tabîʿ. çev. Abdulkadir Kînînî. Fas: Afrîkîâ eş-Şark, 1998.
• Çelebi, Kâtip Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebet’ül-Müsenna, 1941.
• Cisr, Hüseyin. Er-Risâletü’l-Hamîdiyye fî hakīkati’d-diyâneti’l-İslâmiyye ve hakkıyyeti’ş-şerîʿati’l-Muhammediyye. Beyrut: Meclisu’l- Maʿarif, 1887.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/431-435. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Efgânî, Cemâleddîn. er-Red ʿale’d-dehriyyîn. çev. Muhammed Abdu. Mısır: el-Matba’atü’l-Mahmudiyye, 1935. Durant, Will. Uygarlığın Tarihi. çev. Zeki Necîb Mahmûd. Lübnan: Dâru’l-Cîl, 1988.
• Gazzâlî. Tehâfütü'l-felâsife. thk. Süleymân Dünyâ. Mısır: Dâru’l-Maʿrif, 1966.
• Gazânişî, Ebû Süfyân. el-Burhânü’l-kātıʿ fî issbâti’s-sâniʿ, Özel koleksiyon.
• Heytemî, İbn Hacer, Fethu’l-mübîn fî şerhi’l-Erbaʿîn. thk. Ahmed Casim. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2008.
• İbn Sînâ, Kitâbü’n-Necât. Mısır: es-Saʿade, 1938.
• İbn Ebî Şerîf. el-Müsâmere bi-Şerhi’l-Müsâyere fi’l-ʿakāʾidi’l-münciye fi’l-âhir., thk. Mahmud Ömer ed-Dumyatî. Lübnan: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Ebü’l-İz. Şerhu’l-ʿakīdeti’ṭ-Tahâviyye. thk. Şuayb el-Arnaût. Lübnan: Müessesetü'r-risale, 1990.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/467-468. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Kaya, Mahmut. “Esîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/309-310. Ankara: TDV Yayınları, 1995. Kazvînî. Âssârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿibâd. Lübnan: Dâr Sâdır.
• Kindî. Resâʾilü'l-Kindî el-felsefiyye. thk. Muhammed Ebû Rîde. Mısır: Dâru’l-Fikr Al-Arabî, 1950.
• Konevî, İsmail. Hâşiyetü’l-Konevî ʿalâ tefsiri’l-İmâmi’l-Beyzâvî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Lübnan: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2006.
• Maverayev, Muhammed Mirza. Fihristu’l-Kutup. Temirhanşûrâ: el-Matbaatuʼl-İslâmiyye, 1914.
• Pekacar Çetin. “Kumuk Türklerinin Ansiklopedik Alimi, Eğitimci, Yazar ve Şair Abusupiyan Akayev”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 9 (2000), 160-183.
• Şenel, Cahid. “Yeni Eflatunculûk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Şeyh Sadûk. et-Tevhîd, thk. Hâşim el-Hüseynî. Tahran: Müessesetü’neşr el-İslamî, 2008.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2015.
• Tarabichi, Georges. Muʿcem’ul-felâsife. Beyrut: Dâr’ul-Talia, 1996.
• Zehebî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Lübnan: Müessesetü'r-risale, 1982.
• Ziriklî. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâruʼl-ilm liʼl-melâyîn, 2008.