Şâfiî Müçtehit Tabakaları ve Mezhep İçi Tercihteki Rolleri

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 67 - 102, 30.06.2022

Hasan Güler

https://doi.org/10.33718/tid.1109126

Öz

İçtihat, tahriç ve tercih gibi fıkhî istidlâl yöntemleri temel alınarak oluşturulan müçtehit tabakaları (tabakâtü’l-müctehidîn), mezhep mensubu bir fakihin mezhep içindeki faaliyetlerde hareket alanını belirlemesi bakımından oldukça önemlidir. Bu yönüyle bakıldığında müçtehit tabakalarının mezhep içi tercihle sıkı bir irtibatının bulunduğu anlaşılmaktadır. Sahip oldukları ilmî seviye bakımından müçtehit tabakalarında farklı mertebelere yerleştirilen müçtehitler, bulundukları yerde mezhep içi tercih faaliyetlerinin muhtelif yönlerini temsil etmektedirler. Bu çalışmada Şâfiî mezhebi esas alınarak oluşturulan müçtehit tabakaları ayrıntılı bir şekilde incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın Şâfiî mezhebiyle sınırlandırılmasının sebebi, ülkemizde genel olarak konu hakkında yapılan çalışmalarda Hanefî mezhebinin esas alınıp Şâfiîlerin tasnifine ya hiç değinilmemesi, değinilse bile bunun kısa bilgilerle sınırlı kalmasıdır. Bu durumun da alana dair bir eksikliği barındırdığı açık bir husustur. Zikredilen sebeplerden ötürü bu çalışmada Şâfiî müçtehit tabakalarının mahiyetinin anlaşılmasının yanı sıra mezhep içi tercih faaliyetlerinde oynadıkları rol de tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Şâfiî Mezhebi, İçtihat, Müçtehit, Tabaka.

Teşekkür

İlgilenen hocalarımıza şimdiden teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Tabaqāt al-Mujtahıd al-Shafii and Their Roles ın Intra-School Preference

Öz

Tabaqāt al-Ictıhād which have been formed by based on fıqhī inferrence methods like ictihād, tahrīj and tarjīh, are very important in terms of determining the field of action in the activities within the school of a faqih who is a member of the school. From this point of view, it is understood that mujtahid tabaqāt have a close connection with intra-school preference. Mujtahids, who are placed in different ranks in the mujtahid tabaqāt in terms of their scientific level, represent various aspects of intra-school preference activities where they are. In this study, Tabaqāt al-Mujtahid has been tried to examined on the basis of the Shafii scool. The reason why the study is limited to the Shafii school is that the Hanafi sect is taken as the basis in the studies on the subject in our country, and the classification of the Shafi'is is not mentioned at all, even if it is mentioned, it is limited to brief information. It is clear that this situation also contains a deficiency in the field. Due to the reasons mentioned above, in this study, besides understanding the nature of the tabaqāt al-mujtahid al-shafii, the role they played in intra-school preference activities has been also tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Fıqh, Shafii school, Ictıhād, Mujtahid, Tabaqa.

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Sami‘î, 1. Basım, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 21/432-445. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2000.
• Aslan, Mahsum. İbn Hacer el-Heytemî ile Şemsuddîn er-Remlî ve İhtilaf Sebepleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 38/233-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed eş-Şâfiî el-. Hâşiyetü’l-Bâcûrî ‘alâ şerhi Fethi’l-karîbi’l-mücîb. thk. Muhammed Salâh b. Velîd Nuveydir. 3 Cilt. Ürdün: Dâru’n-Nûr, 1. Basım, 2015.
• Bakır, Musa Kazım. Horasan Şâfiîliği ve Râfiî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Belfakîh, Abdullah b. Huseyn b. Abdullah. Matlabü’l-îkâz fi’l-kelâmi ‘alâ şey’in min ğureri’l-elfâz. thk. Mustafa b. Hâmid b. Sümeyt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 1. Basım, 2017.
• Bennânî, Abdurrahman b. Câdullah el-Ezherî. Hâşiyetü’l-Bennânî ‘alâ şerhi’l-Mahallî ‘alâ metni Cem‘i’l-cevâmi‘. 2 Cilt. y.y.: Dâru’l-Fikr, 1982.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Mustafâ Hilmî - Fuâd Abdülmün‘im. İskenderiyye: Dâru’d-Da‘va, 1979.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb (el-Mukeddimât). thk. Abülazîm Mahmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 2007.
• Çinar, Fatih. “Müctehidlerin Tabakaları Hakkında Bir İnceleme”. bilimname XLIV/1 (2021), 577-609.
• Dafîrî, Meryem Muhammed Sâlih. Mustalahâtü’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2. Basım, 2012.
• Doğan, Ahmet. İmam Nevevî ve Fetva Anlayışı. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ebû Mu’nes, Râid Nasrî. “İtticâhâtü fukahâi’ş-Şâfiiyye fî tahdîdi ashâbi’l-vücûh”. Mecelletü’l-Mîzân li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Kanûniyye, 1-38.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2011.
• Güler, Hasan. Şâfiîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Kitâbü’l-Fakîh ve’l-mütefakkih. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1996.
• Heytemî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed İbn Hacer. el-Fetâva’l-kübrâ el-fıkhiyye. thk. Abdüllatîf Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Heytu, Muhammed Hasan. el-İctihâd ve tabakâtü müctehidi’ş-Şâfiiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1988.
• Hubeyşî, Fehd Abdullah. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. y.y., ts.
• İbn Berhân, Ahmed b. Ali b. Muhammed. el-Vusûl ile’l-usûl. thk. Abdülhamîd Ali Ebû Zenîd. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1. Basım, 1984.
• İbnü’r-Rif‘a, Ebu’l-Abbâs Necmüddîn Ahmed b. Muhammed. Kifâyetü’n-nebîh şerhu’t-Tenbîh fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Mecdî Muhammed Surûr Baslûm. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2009.
• İbnü’s-Salâh, Takiyüddîn Ebû Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. Fetâvâ ve mesâilü İbnü’s-Salâh ve me‘ahû Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1. Basım, 1986.
• İbnü’s-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvahhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Cem‘ü’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülmün‘im Halîl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• İbnü’s-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvahhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Raf‘ü’l-hâcib ‘an muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1999.
• Îdrûs, Sâlih b. Ahmed b. Sâlim. eş-Şâfiyye fî beyâni ıstılahâti’l-fukahâi’ş-Şâfiiyye. 2 Cilt. Mâlânc: Matbaatü’l-Hacûn, 1996.
• İşsiz, İbrahim. Şâfiî Mezhebinde Ashâbü’l-Vücûh. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karaman, Hayreddin - vd. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2001.
• Kaya, Eyyüp Said. “Tabakat (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 39/292-294. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• Kılıçer, M. Esat. “Ashâbü’l-Vücûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 3/472. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1991.
• Kılıçer, M. Esat. “Ashâbü’t-Tercîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 3/471. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1991.
• Kürdî, Muhammed b. Süleymân el-Medenî. el-Fevâidü’l-medeniyye fî men yuftâ bi kavlihî min eimmeti’ş-Şâfiiyye. thk. Bessâm Abdülvahhâb el-Câbî. Lübnan: Dâru Nûri’s-Sabâh-Dâru’l-Ceffân ve’l-Câbî, 1. Basım, 2011.
• Mağribiyye, Muhammed Târık Muhammed Hişâm. el-Mezhebü’ş-Şâfiî dirâsetün ’an ehemmi mustalahâtihi ve eşheru musannafâtihi ve merâtibu’t-tercîhi fîhi. Dımaşk: Dâru’l-Fârûk, 1. Basım, 2011.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhi mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
• Müzenî, Ebû İbrâhim İsmail b. Yahyâ b. İsmail. Muhtasaru’l-Müzenî fî furûi’ş-Şâfiiyye. thk. Muhammed Abdulkadir Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1998.
• Nedvî, Selmân el-Hüseynî. el-İctihâd ve’t-taklîd fî dav’i kitâbâti’l-İmâm Veliyyullâh b. Abdurrahîm ed-Dehlevî. thk. Mücîbü’r-Rahmân Atîk en-Nedvî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 2010.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - vd. 27 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2007.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-luğât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Önder, Muharrem. “Hanefî Mezhebinde Fukahânın Bilgi Yönünden Tasnifi”. 614-642. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Özdemir, Muhittin. Şâfiî Furû Fıkıh Literatüründe Mezhep Görüşleriyle İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Özel, Cihad. Şâfiî Mezhebinde “Kavl” Ayrımı ve Nevevî Tarafından Tercih Edilen Kavl-i Kadîm. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Râfiî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdülkerîm. el-Azîz şerhu’l-Vecîz el-ma‘rûf bi’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyn. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Sakkâf, Alevî b. Ahmed b. Abdurrahman. el-Fevâidü’l-mekkiyye fîmâ yehtâcuhû talebetü’ş-Şâfiîyye. thk. Hümeyd b. Mes’ad b. Sâlih el-Hâlimî. y.y.: Merkezü’n-Nûr, ts.
• Seyyid Bey, Muhammed. Fıkıh Usûlü (Medhal). İstanbul: Düşün Yayıncılık, 1. Basım, 2010.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. er-Red ala men ahlede ile’l-ard ve cehile enne’l-ictihâde fî külli asrin fard. Kâhire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Üm. thk. Rif‘at Fevzî Abdulmuttalib. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Vefâ-Dâru İbn Hazm, 4. Basım, 2011.
• Şahin, Osman. İslâm Hukukunda Fetva Usûlü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Muhammed Vehbe ez-Zuhaylî. 6 Cilt. Beyrut-Dımaşk: ed-Dâru’ş-Şâmiyye-Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1992.
• Temel, Nihat. Ṭabaḳâtü’l-fuḳahâ bi‘tibâri merâtibihimi’l-‘ilmiyye fi’l-mezâhibi’l-erba‘a. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Bahadır b. Abdullah eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulkâdir Abdullah el-Ânî. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1992.