Siyasî Bir Mühendislik Projesi Olarak Karşı Mihne Uygulamaları

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 167 - 189, 30.06.2022

Mustafa Genç Habib Kartaloğlu

https://doi.org/10.33718/tid.1111551

Öz

İslam tarihinde mihne denildiğinde halku’l-Kur’ân tartışmaları bağlamında Abbâsî halifesi Me’mûn döneminde yapılan uygulamalar akla gelmektedir. Ancak sonraki dönemlerde bizzat Hanbelîler tarafından diğer mezhep mensuplarına benzer uygulamalar yapılmıştır. İslam tarihinde “karşı mihne” olarak ifade edilebilecek bu uygulamaların birçok örneği bulunmaktadır. Bu makalede üç karşı mihne uygulamasına yer verilmiştir. Bunlardan ilki, Hanbelîlerin hicrî beşinci asırda Abbâsîlerin başkenti Bağdat’ta İbn Akîl’e uyguladıkları karşı mihnedir. İkincisi, aynı dönemde ve aynı şehirde yaşayan Eş‘arî Ebû Nasr el-Kuşeyrî’ye uygulanan karşı mihnedir. Üçüncüsü de Eyyûbî ve Memlüklülerin önemli ilim merkezlerinden biri olan Şam’da yaşamış Eş‘arî İzz b. Abdüsselâm’a Hanbelî mezhebine mensup olanların uygulamış olduğu baskılardır. Makalede Hanbelîlerin halku’l-Kur’ân konusunu sürekli canlı tutarak karşı mihne sürecinde nasıl kullandıkları ve uygulamalar esnasında devlet-ulemâ ilişkilerinin Hanbelî-Eş‘arî ilişkileri arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Halku’l-Kur’ân, Mihne, İbn Akîl, İzz b. Abdüsselam

Counter Miḥna Applications as a Political Engineering Project

Öz

When it is mentioned the miḥna in the history of Islam, the practices made during the period of the ʿAbbasid Caliph al-Maʾmun come to mind in the context of the discussions of Khalq al-Qurʾān. However, in the following periods, similar practices were made by Hanbalis to other sect members. There are many examples of these practices that can be expressed as “counter-mihna” in Islamic history. This article includes three counter-miḥna applications. The first of these is the Ibn ʿAqīl miḥna that the Ḥanbalis applied to Ibn ʿAqīl in Baghdad, the capital of the ʿAbbasids in the fifth century. The second is the counter-mihna applied to Ashʿarīte Abū Naṣr al-Ḳus̲h̲ayrī which lives in the same period and in the same city. The third is the pressures that the Hanbelî members have applied to Ashʿarīte al-‘Izz Ibn ‘Abd al-Salām who lived in Damascus, one of the important scientific centers of Ayyubids and the Mamlūks. The article focused on how the Ḥanbalis uses the subject of Khalq al-Qurʾān in the counter-mihna process by keeping the subject alive and government-scholars relations influence the relationship between Hanbali - Ashʿarīte relations during the practices.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Khalq al-Qurʾān (The Createdness of Qurʾān), Miḥna, Ibn ʿAqīl, al-‘Izz Ibn ‘Abd al-Salam.

Kaynakça

• Abdüsselâm, İzzeddin b. Mülhatü’l-İ’tikad et-Terhîb an Salâti’r-Regâib (İtikadın Güzelliği ve Bid’at Risâlesi). çev. Ramazan Altıntaş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Ahmed b. Hanbel. Kitâbül-‘ilel ve Ma’rifetü’r-ricâl. thk. Muhammed b. Abbâs Vasiyyullah. Riyad: Dârü’l-Kabes, 2001.
• Akoğlu, Muharrem. “El-Hayde Bağlamında Halku’l-Kur’an Tartışmaları”. Bilimname 8/2 (2005), 13-32.
• Akoğlu, Muharrem. “Mu’tezile’nin Siyasetle İmtihanı: Mihne Süreci”. Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler). ed. Hayati Hökelekli - Vejdi Bilgin. 149-173. Bursa: Burfaş Matbaası, 2015.
• Akoğlu, Muharrem. “Siyasallaşma Sürecinde Halku’l-Kur’an Tartışmaları”. Bilimname 37 (2019), 353-382.
• Altıntaş, Ramazan. “İzzüddîn B. Abdisselâm’ın İki Akâid Risâlesi (Mülhatü’l-İ’tikâd ve Bid’at Risâlesi)”.
• Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2001), 23-54.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Abdüsselâm, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/284-287. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Arca, Abdullah. “Kelamullah ve Halku’l-Kur’an Bağlamında Fahreddin Razî’nin Mutezile Eleştirisi”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (2018), 314-328.
• Aydınlı, Osman. “‘Kur’an’ın Yaratılmışlığı’ Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihî Seyrindeki Yeri (I)”. Dinî Araştırmalar 3/9 (2001), 45-62.
• Başoğlu, Tuncay. “Saymerî, Hüseyin b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/215-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İsam Yayınları, 2021.
• Bulut, Zübeyr. “Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risaletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (2017), 75-110.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Medeniyetinde Entellektüeller. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 1.Baskı., 2019.
• Cihangir, Mahmut. “İzz bin Abdusselâm’ın Hayatı ve İlmi Kişiliği”. Edebali İslâmiyat Dergisi 2/4 (2018), 179-203.
• Çeker, Orhan. “Ebü’l-Ferec Eş-Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/318-319. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Elbeyli, Ömer. Şam Havzası (10. Yüzyılda Dımaşk’ta Ulemâ ve İlmî Hayat). İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Emi̇roğlu, Nagihan. “Hadis İlmi Açısından Bahrî Memlükler Döneminde Hanbelî-Eşʻarî Münasebetleri”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 458-470.
• Emiroğlu, Nagihan. “Memlüklerde Hadis ve Ulema”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 365-387.
• Genç, Süleyman. “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşanan Dinî-Siyâsi Hadiseleri ve Onun Sünnî Siyâseti”. Marife 4/2 (2004), 219-243.
• Hançabay, Halil İbrahim. Abbâsîler Döneminde Vezirlik 295-530/908-1136. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Holtzman, Livnat. “İbn Akîl (ö.513/1119) Mihnesi ve İbnü’l-Kuşeyrî (ö.514/1120) Fitnesi”. çev. Salih Çift.
• Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 852-874. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• İbn Ebû Ya‘la, Ebü’l-Hüseyn Muhammed. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 2 Cilt. Kahire, 1952.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye: Büyük İslâm Tarihi. çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin el-Türkî. 20 Cilt, 1998.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târihi’l-mülûk ve’l-ümem. nşr.
• Süheyl Zekkâr. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1995.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-tarîh. thk. Abdüsselam Ömer Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/198-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Kaya, Önder. “el-Melikü’l-Eşref, Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/64-66. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kılıç, Mustafa. “Alim ve Devlet Adamı Olarak Eyyubi Meliki ‘el-Melikü’l-Muazzam’ (576-624/1180-1227)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006), 337-355.
• Koca, Ferhat. “İbnü’l-Hanbelî, Ebü’l-Kāsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/67. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kādir-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/127-128. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Makdisi, George. “Ibn ’Akıl”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). 3/669-700. Leiden: Brill, 1997.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim (İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı). çev. Hasan Tuncay Başoğlu - Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti (İslamın Rönesansı). çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Receb, Abdurrahman b. Ahmed b. Zeylü Tabakâti’l-Hanâbile. 5 Cilt. Mekke: Mektebetü’l-Mükerreme, ts.
• Sever, Mehmet. Ortaçağ Kahire’sinde İktidar ve Dini Düşünce. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2020.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîhi’l-aʿyân. 22 Cilt. Şam: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Toru, Ümüt. “Eş‘arî Âlimlerin Nazarında Hanbelîlik ve Hanbelîler (İhtilaflar ve İthamlar)”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2018), 101-144.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep (Horasan’da Eş’arîliğin Tarihsel Gelişimi). İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/301-304. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyubî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Yüksel, Emrullah. “Âmidî, Seyfeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/57-58. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.