Osmanlı Döneminde Pratik Arapça Öğretimine Mükâlemetü’l-‘Arabî ve’t-Türkî Adlı Eser Özelinde Genel Bir Bakış

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 399 - 428, 31.12.2023

Sümeyra Bolat

https://doi.org/10.33718/tid.1273862

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı döneminde pratik Arapça öğretimi farklı açılardan incelenmesi ile İsâ Ruhî Şirvanî’nin Mükâlemetü’l-‘Arabî ve’t-Türkî adlı eseri olarak iki temel konu üzerinde durulmuştur. Giriş hariç iki bölüm ve sonuçtan oluşan bu çalışmanın yönteminin belirlenmesinde Osmanlı döneminde pratik Arapça’ya yönelik çalışmaların teorideki gibi geniş kapsamlı olmaması önemli rol oynamıştır. Öncelikle Osmanlı döneminde Arapça eğitimine verilen önem ve medreselerde okutulan kitaplar hakkında bilgi verilmiştir. Sonrasında pratik Arapça konusu ele alınmış ve modernleşmeyle birlikte pratik konuşmaya yönelik eserler zikredilmiştir. Ardından hayatı hakkında çok fazla bilgiye ulaşamadığımız Îsâ Ruhî Şirvanî’nin, pratik Arapça’da yaşanan zorluğu gidermek amacıyla kaleme aldığı söz konusu eseri tanıtılmıştır. Sonuç kısmında ise konunun genel bir değerlendirmesi yapılarak araştırma sonucunda ulaşılan kanaat ve düşünceler ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Osmanlı Medreseleri, Pratik Arapça, Îsâ Ruhî Şirvanî, Mükâlemetü’l-‘Arabî ve’t-Türkî, Muhâdese

An Overview From Specific to General Phenomenon of the Work Mukālame al-Arabī ve al-Tūrkī in the Practical Arabic Teaching in the Ottoman Period

Öz

In this study, two main subjects are focused on, the examination of practical Arabic teaching in the Ottoman period from different perspectives and the work of ʿĪsā Ruhī Shīrvānī called Mukālamāt al-Aʿrabī wa al-Turkī. The fact that the studies on practical Arabic teaching in the Ottoman period were not as comprehensive as in theory plays an important role in determining the method of this study, which consisted of two chapters and the conclusion excluding the introduction. For this reason, first of all, the information is given about the importance which was given to Arabic education in the Ottoman period and the books that was taught in madrasahs. Afterward, the subject of practical Arabic is discussed and works on practical speaking with modernization are mentioned Then, the aforementioned work which the author wrote to eliminate the difficulties experienced in practical Arabic of ʿĪsā Ruhī Shīrvānī, whose life we could not find much information about, is introduced In the conclusion, a general evaluation of the subject is made and the opinions and the conclusion of the study are expressed.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Ottomans’ Schools, Practical Arabic, Īsā Ruhī Şirvānī, Mukālamāt al-Aʿrabī wa al-Turkī, Muhādase

Kaynakça

• Açık, Kerim. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Olan Dönemde Rüşdiye, İdadi ve Sultani Mekteplerindeki Arapça Derslerinin Yabancı Dil Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi”. Ekev Akademi Dergisi 61 (Kış 2016), 313-342.
• Açık, Kerim. Tanzimat’tan Cumhuriyete Arapça Öğretimi (Kaynaklar ve Yöntemler) İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Adıgüzel, Mikâil. İzzi Mefhumu ve İlâller. İstanbul: Yasin Yayınevi, 1998.
• Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi Amaç-Yapı-İşleyiş. İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997. Akkuş, Mehmet. “Araplara Türkçe Öğretimi (Osmanlı Dönemi)”. Diyanet İlmi Dergisi 35/1 (Ocak-Şubat-Mart 1999), 83-96.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi, 32. Basım, 2019.
• Alali, Almuttasm. el-Muḥâdes̱etü ve eṣâlîbu tedrîsihâ li’n-nâṭiḳîne bi ġayrihâ. Yalova: Yalova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Altun, Ahmet. Türklere Arapça Kelime ve Gramer Öğretim Yöntem ve Teknikleri Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016.
• Arabacı, Caner. 1900-1924 Yılları Arası Konya Medreseleri, Konya: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996. Arslan, Ahmet Turan. “Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Kadar Arapça Öğretimi”. XIII. Türk Tarih Kongresi. (Kasım Ankara, 1999). 801-814.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Aydın, Arzu. Amelî Mukâlemât ve Temrînât-ı ‘Arabiyye’nin Günümüz Arapça Pratik Konuşma Kitapları ile Karşılaştırılması ve Arapça Öğretimindeki Yeri Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İfav Yayınları, 2005.
• Baskın, Sami. “Türklerin Araplarla İlk Münasebetleri ve Osmanlı Dönemine Kadar Türkçenin Araplara Öğretimi”. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3/5 (Haziran 2012), 45-53.
• Baş, Eyüp. Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Bekrî, Şeyh Emin. el-Belâġatu’l-‘Arabiyye fî sevbihe’l-cedîd. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1410/1990.
• Beyazıt, Yasemin. “Xvı. Yüzyıl Osmanlı İlmiyye Kanûnnâmeleri ve Medrese Eğitimi”. Belleten Dergisi, 78/283 (Aralık 2014), 955-992.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Can, Betül. “Osmanlı Medrese Tedrisatında Dini İlimlere Hazırlayıcı Bir Âlet İlmi Olarak Arap Dilinin Önemi”. Uluslararası Geçmişten Geleceğe İslam Medeniyetinde Bilgi Bütünlüğü Sempozyumu. 1/409-425. İstanbul: Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Can, Betül. Fatih Döneminden Tanzimat’a Kadar Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi Ankara: Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009.
• Candemir, Doğan. Yabancı Dil Olarak Arapça Öğretim Metot ve Teknikleri. Ankara: Damla Yayıncılık, 1998.
• Çam, Mevlüt. 16. Yüzyıl Osmanlı Dönemi Arapça Vakfiyeler ve Osmanlı Sisteminde Eğitim (Saraybosna Hüsrev Bey ve Edirne Sultan II. Selim Medreseleri Örneğinde) Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi Nahiv. İstanbul: İfav Yayınları, 23. Basım, 2020.
• Demir, Hüseyin. “Osmanlı İlk Dönemi Medreselerinin Kuruluş Süreci ve Arap Dilinin Öğretimi”. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6/2 (Haziran 2017), 614-622.
• Demircan, Ömer. Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri. İstanbul: Ekin Eğitim Yayıncılık, 1990.
• Dereli, Muhammet Vehbi. “Arap Dili ve Edebiyatının İslâm Medeniyeti İçin Önemi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 49 (Bahar 2020), 65-87.
• BOA, Osmanlı Arşivi. No. 23, 1327/1909.
• Ergin, Koray. "Osmanlı Devleti’nde Kanunnamelerden Nizamnamelere Geçiş". SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 39 (Aralık 2016), 1-26.
• Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Ergün, Mustafa. Suriye Mısır ve Anadolu Medreseleri (15. Yüzyıl Ortalarına Kadar). Ankara: Pegem Akademi, 2. Basım, 2015.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı". Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 1/18 (Haziran 2005), 115-173.
• Fettahoğlu, Selahhattin. “Din Eğitiminde ve Dini İlimlerin Tahsilinde Arapça’nın Rolü ve Yeri”. Uluslararası İslâmî İlimlerin Teşekkülü ve İslâmî İlimler Arası İlişkiler Sempozyumu. ed. Adem Çatak vd. 53-61. Bişkek: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Göktürk, Hakkı. “Berlitz Lisan Mektebi”. İstanbul Ansiklopedisi. 5/2548. İstanbul: Neşriyat Kollektif Şirketi, 1961. Güler, İsmail. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Gündüz, Mustafa, Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2015.
• Güney, Adem. “Kemâlüddîn Mes‘ûd b. Hüseyin eş-Şirvânî’nin Şerḥu Âdâbi’s- Semerḳandî Adlı Eserinin Tenkitli Neşri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/21 (2010), 85-152.
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Meşrutiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/388-393. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002) 274-293.
• Hızlı, Mefail. Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim. Bursa: Doğan Ofset, 1997.
• İz, Mahir. Yılların İzi., İstanbul: Kitapevi Yayınları, 7. Basım, 2019.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kömbe, İlker. “Osmanlı-Türk Düşüncesinde Münâzara İlmi ve Abdünnâfî İffet’in Tercüme-i Adâb-ı Gelenbevî”. Dîvan İlmî Araştırmalar Dergisi, 1/20 (2006) 119-167.
• Küçük, Cevdet. “Abdülhamid II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/216-224, İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kütükoğlu, Mübahat S.. “Dâru’l-Hilâfeti’l-‘Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arifesinde İstanbul Medreseleri”. İslâm Teknikleri Enstitüsü Dergisi 7/1-2 (Ağustos 1978), 1-212.
• Kütükoğlu, Mübahat S.. “Dâru’l-Hilâfeti’l-‘Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arifesinde İstanbul Medreseleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8/507-508, İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özel, Ahmet. “Remzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/566-568, İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özkan, Selim Hilmi. “Osmanlı Devleti’nde Eğitim Dili ve Yabancı Dil Meselesi”. Eğitime Bakış Dergisi, 39 (Ocak-Mart 2017) 53-58.
• Özyılmaz, Ömer. Osmanlı Medreselerinde Eğitim Programları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Râbih, Türki. “Hicrî On beşinci Asırda Arapça” çev. Ahmet Turan Arslan, İlim ve Sanat Dergisi, 14 (Temmuz-Ağustos 1987) 81-88.
• Sâmi, Şemseddin. Ḳāmuṣ-ı Türki Osmanlıca-Osmanlıca Sözlük. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
• Sarıkaya, Fatih. “İbn Melek ve Ailesi”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/1, (Mart 2017), 639-656.
• Sarmış, İbrahim. “İslâmî Araştırmalarda Arapça Faktörü, Arap Dili ve Edebiyatı Araştırmaları". Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu. 289-294. Samsun: Ondokuz Mayıs İlahiyat Fakültesi Yayınları 1989.
• Sevdi, Ali. “İslâm Dininin Anlaşılmasında Arap Dilinin Önemi ve Rolü”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu, 359-369. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Soyupek, Hasan. İkinci Meşrutiyet’ten Günümüze Türkiye’de Arapça Öğretimi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.
• Sula, Murat. “Osmanlı Dönemi Batumlu Âlimler ve Arap Dili Konulu Eserleri: Mirzazâde Mehmed Sâlim Örneği”. Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi 1/2 (Aralık 2017),1-26.
• Şeşen, Ramazan. Osmanlılar Döneminde Arap Dili ve Edebiyatı Öğretimi, Studies on Turkish-Arab Relations Annual. İstanbul: Türk Arap İlişkilerini İnceleme Vakfı Yayınları, 1986.
• Şirvanî, Îsâ Ruhî. Mükâlemetü’l-‘Arabî ve’t-Türkî. Mekke: Macidiye-i Osmaniyye Terakki Matbaası, 2. Basım, 1331/1912.
• Şirvanî, Îsâ Ruhî. Mükâlemetü’l-‘Arabî ve’t-Türkî. Mekke: Hicaz Matbaası, 1317/1899.
• Şirvanî, Îsâ Ruhî. Teshil-i Fârisî. Mekke: Hicaz Matbaası, 1321/1903.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25/ 238-240, Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Unan, Fahri. “Klasik Dönem Osmanlı Medreselerinde Eğitim Üzerine Yapılmış Çalışmalara Dair Bir Bibliyografya Denemesi”. Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, 1/18 (2005) 79-114.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984.
• Taşköprüzâde Ahmed Efendi. Mevzûʿatü'l-‘ulûm. çev. Kemaleddin Mehmed Efendi. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1313/1895.
• Vecdi, M. Salih. “Mükâlemât ve Temrinât-ı ‘Arabîyye Dersi”. Sebilürreşad, 11/261 (Ağustos 1329), 5-6.
• Versteegh, Kees. “Arap Dili Öğretiminin Tarihçesi”. çev. Günaydın, Muhammet. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2007), 331-353.
• Yaşayan, Zehra. Topçu, Filiz, Koçarslan, Selma Bekçi. Anadolu Öğretmen Lisesi Türk Eğitim Tarihi 12. Sınıf Ders Kitabı. Eskişehir: MEB Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Yavuz, Mehmet. “IX. (XV) Asırda Arap Gramerine Dair Eser Yazan Bazı Osmanlı Âlimleri”. Şarkiyat Mecmuası Dergisi, 16 (Kasım 2011), 117-136.
• Yıldız, İlhan. “Osmanlı'da Medrese: İşleyiş Tarzı ve Ortaya Çıkan Sorunlar” Vakıflar Dergisi, 33 (2010), 125-139.
• Zengin, Zeki Salih. II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islah Hareketleri ve Din Eğitimi (1908-1918) Kayseri: Erciyes Üniversitesi Kayseri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Zengin, Zeki Salih. II. Meşrutiyet’te Medreseler ve Din Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.