Dilbilgisinin Rivayet Lafızları Arasında Tercihe Etkisi: Dilci Şârih Tûribiştî Örneğinde Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 55 - 72, 30.06.2024

Zahir Aslan

https://doi.org/10.33718/tid.1443617

Öz

Dil kurallarının oluşumunda belli bir standarda ulaşmak uzun bir sürecin neticesinde ortaya çıkmıştır. Dil bilginleri, kuralların belirlenmesinde istişhâd kaynağı olarak Kur’ân-ı Kerim ve klasik şiir üzerinde fikir birliğinde olurken, hadislerle istişhâd konusunda ise ihtilafa düşmüştür. Mana ile rivayet, senedde dile vakıf olmayan râvilerin varlığı ve istinsah hataları gibi etkenler bu ihtilafın temel dayanakları arasında gösterilebilir. Öte yandan temel gayesi hadislerin anlaşılması olan şerhler birçok konunun yanı sıra dil tahlillerine de yer vermiştir. Dile dair değerlendirmelerin yoğun olduğu hadis şerhlerinin dil açısından çalışılması rivayetlerin anlaşılmasına önemli katkı sunacaktır. Tûribiştî’nin kaleme aldığı el-Müyesser fî Şerhi Mesâbîhi’s-Sünne adlı şerh de Mesâbîhu’s-Sünne’de geçen rivayetlerin metinlerini bir dilci gibi tahkik etmiş, mukayeselerde bulunmuş ve detaylı açıklamalar yapmıştır. Bu çalışmada Tûribiştî’nin rivayet metinlerinde geçen kelimeleri/cümleleri nasıl tahlil ettiği, anladığı ve yorumladığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca yapılan değerlendirmelerin rivayet tercihine etkisi inceleme konusu edilmiştir. Müellif eserinde dilbilgisi ve hadis ilmine olan vukufiyetiyle önemli bir birikim ortaya koymuştur. Metinlerin dil açısından tahlilinde muhakkik bir metotla değerlendirmeler yapan müellif, görüldüğü kadarıyla çoğunlukla rivayet lafızlarının tercihinde nakli öncelemiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Rivayet, Mesâbîhu’s-Sünne, el-Müyesser, Tûribiştî.

The Impact of Grammar on Preference among Narrative Wordings: A Study on the Example of the Linguist Commentator al-Tūribishtī

Öz

In the process of formation of language rules, reaching a certain standard has emerged as a result of an extended period. There is a consensus among linguists regarding the Qur’an and classical poetry being regarded as determining rules in istishhād. However, when it comes to istishhād with hadiths, various opinions and disagreements arise. Narration with meaning, narrators not having a gift for gab in a sanad and factors such as copying errors can be cited among the main reasons of this disagreement. On the other hand, the commentaries, whose main purpose is to understand the Hadith, also included linguistic analyses and many other topics. Examining the commentaries of Hadith, which involve a thorough linguistic analysis, from a linguistic perspective, will make a significant contribution to understanding the narratives. In the commentary written by al-Ṭūribishtī, entitled al-Muyesser fī Sharh al-Masābīhi al-Sunnah, he analyses the texts of the narrations in al-Masābih al-Sunnah like a linguist, makes comparisons and gives detailed explanations. This study examines also how al-Ṭūribishtī analyzes, understands, and interprets words or sentences in narratives. In addition, the effect of the evaluations on the narratives preference analyzed. The author he has made an important contribution with his knowledge of grammar and hadith. The author, employing a muḥaqqiq method in linguistic text analysis, predominantly prioritizes narration to prefer narrative expressions.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Riwāyah, al-Masābih al-Sunnah, al-Muyesser, Ṭūribishtī.

Kaynakça

• Ahatlı, Erdinç. “Yahya b. Main’in Eserleri ve Kullandığı İhtilaflı ve Garib Lafızlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Dergisi 1 (1996), 211-232.
• Akgül, Yunus. Edebî Tür Olarak Garîbu’l-Hadis (Kaynak-Metot-Muhteva Analizi)”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Arıcı, Mustakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kâdî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. Ankara: İsam, 2017.
• Aynî, Bedruddîn. ʿUmdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. Nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 1987.
• Demirci, Selim. “el-Hatîb et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’i Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014), 95-113.
• Ebû Dâvûd, Süleyman es-Sicistânî. es-Sünen. Thk. Şuayb el-Arnaût. Lübnan: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye: 2009.
• Gazzî, Muhammed b. Abdirrahman. Dîvânu’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye 1990.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hafâcî, Şihâbüddîn. Şerhu Dürreti’l-ğavvâs fî evhâmi’l-havâs. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân et-Temîmî. Sahîhu İbn Hibbân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1415.
• İbnu’l-Esîr, Mecdüddin. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzi, 1421.
• Kanarya, Bayram. “Garîbu’l-Hadîs İlmi Bağlamında Ebû Ali el-Kâlî’nin el-Bâri‘ Adlı Eserinin Değerlendirilmesi”. Marife 18/2 (2018), 387-400.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: el-Matbaatü’l-Kubrâ el-Emîriyye, 1323.
• Kirmânî, Şemseddin Muhammed b. Yûsuf. el-Kevâkibü’d-derârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1937.
• Kârî, Ali b. Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takiyyuddîn Ahmed b. Alî. İğâsetu’l-umme bi-keşfi’l ğumme. Mısır: ʿAyn li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâʿiyye, 2007.
• Medînî, Ebû Mûsâ Muhammed b. Bekr. el-Mecmûʻu’l-muğîs fî ğeribeyi’l-Kur’ani ve’l-hadîs. Mekke: Câmi‘etu Ümmi’l-Kurâ, 1986.
• Merçil, Erdoğan. “Salgurlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/29-31. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmiʿi’s-sağîr. Mısır: el-Mektebetü’-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1356.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Şîraz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/182-184. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. Gize: Hicr li’t-Tiba‘ati ve’n-Neşr, 1413.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Kûtü’l-muğtezî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmizî. Mekke: Câmi‘etu Ümmi’l-Kurâ, 1424.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen (el-Câmiʿu’s-sahîh). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tural, Hüseyin. “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”. Atatürk İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990), 67-79.
• Turan, Osman. Selçuklu Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2009.
• Tûribiştî, Fadlullah b. Hasan. el-Müyesser fî Şerhi Mesâbîhi’s-Sünne. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 2008.
• Uysal, Muhittin. “Hadisin Arap Dilbilimine Etkisi ve Hadisle İstişhâd Meselesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 6/1 (2006), 97-126.
• Yıldırım, Selahattin. “Fadlullah b. Hasan et-Tûribiştî’nin el-Müyesser fî Şerhi Mesâbîhi’s-Sünne Adlı Eserinde Hadis Şerh Metodu”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 26 (2021), 312-338.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. el-Fâ’ik fî garîbi’l-hadîs. Kahire: Mektebetu İsâ el-Bâb el-Halebî, ts.
• Zeydânî, Muzhirüddîn Hüseyin b. Mahmûd. el-Mefâtîh fî şerhi (halli)’l-Mesâbîh. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2012.