Müslümanlarda Tarih Yazıcılığının Teşekkül Dönemi (M. 7.-10. Yüzyıllar)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 95 - 120, 30.06.2024

Abdulkadir Macit

https://doi.org/10.33718/tid.1448396

Öz

İslam tarih yazıcılığının teşekkül dönemi İslam’ın ilk üç yüzyılını kapsamaktadır. Bu dönemde Müslümanlar tarih yazıcılığına özellikle siyer ve megâzî, genel, hususi ve şehir/bölge tarihleri olarak dört ana kategori üzerinden tarihyazım türlerinin genişletilmesi gibi çok önemli bir katkı sunmuşlardır. Bu sayede Müslümanlar dünya tarihinde tarihyazımına çağ atlatmışlardır. Bu çalışmada İslam’dan önce diğer toplumların ve Arapların tarih yazıcılığındaki yeri ortaya konulmuş ve İslam’da tarih yazıcılığının gelişiminin kendine has sebepleri ve özellikleri izah edilmiştir. Bu bağlamda İslam tarih yazıcılığının, kendinden önceki birikimleri dikkate alan cihetinin farkedilir bir şekilde İslam dininin kendine has yapısı ile birlikte gelişim ortaya koyduğu aşikar hale getirilmiştir. Bu konuda Medine ve Kûfe ekolünün bu sürece rehberlik ederek Müslümanlarda tarih yazıcılığının örneklemini ortaya çıkardığı belirtilmiştir. Bu örneklemler teşekkül döneminin sadece türlerinin değil aynı zamanda tarih yazıcılığının usul ve ilkelerinin de belirlenmesini sağlamıştır. Dolayısıyla bu çalışma Müslümanlarda tarih yazıcılığının uzak tarihine yani teşekkül dönemine odaklanarak batılı teorilerin bir kurgu, esasen bir daral(t)ma ve tahrifat teşebbüsü olduğunu, iddia edilenin aksine Müslümanların tarih yazıcılığını geliştirdiğini ve ona çağ atlattığını ortaya koymayı hedeflemektedir. Diğer taraftan Müslümanları kendi tarih yazıcılığı kökenleri ile bağlantılarını yeniden kurarak var olan yenilmişlik psikolojisinden ve tarihyazımına etki ve katkılarının olmadığı yanılgısından bir nebze arındırmayı hedeflemektedir. Bu sayede Müslümanlar hem Batılı algı ve kurgudan hem de daraltıcı ve indirgemeci yaklaşımdan uzaklaşmış olabileceklerdir. Zira bugünkü modern daralmadan çıkışı sağlayacak olan yine Müslümanların tarih yazıcılığı ilkeleri, tecrübeleri ve birikimleri olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, İslam Tarih Yazıcılığı, Teşekkül Dönemi, Genel Tarihler, Hususi Tarihler.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Formation Period of Islamic Historiography (7th-10th Centuries B.C.)

Öz

The formation period of Islamic historiography covers the first three centuries of Islam. During this period, Muslims made a very important contribution to historiography, especially by expanding the types of historiography around four main categories: sirah and maghazi, general, specific and city/regional histories. In this way, Muslims have made a breakthrough in historiography in world history. Research into historical writings predating Islam sheds light on the depiction of other societies and Arabs, while also elucidating the distinct reasons and features underlying the evolution of historical writing within the Islamic tradition. It becomes increasingly evident that Islamic historiography evolved with a unique emphasis on integrating previous knowledge, reflecting the framework of the Islamic faith. The Medina and Kufa schools are suggested to have spearheaded this development, outlining the framework for Islamic historiography in four primary classifications. These examples not only identify the categories within the formative era but also elucidate the methods and fundamentals of historiography. The aim of this study is to dispel the prevailing defeatist mind-set among Muslims and challenge the misconception that they have had no impact or contribution to historical writing by reconnecting them to the roots of their own historical tradition. This approach will enable Muslims to transcend both Western historical narratives and fiction, as well as the limiting and oversimplified perspectives they entail. It is the historiographical principles, experiences, and knowledge of Islam that will provide an avenue for liberation from contemporary constraints.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Islamic Historiography, Formation Period, General History, Special History.

Kaynakça

• Abbot, Nabia. Studies Arabic Literary Papyri I: Historical Texts. Chicago: University of Chicago Press, 1957.
• Afacan, Serhan vd. (ed.). İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: İLEM Yayınları, 2020.
• Apak, Adem. “Fütûhât Eserleri”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Aras, Ömer. “Ensâb Eserleri”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Aydın, Ahmet. Yavana: İslam Medeniyetinin Büyük Havzası. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Azimli, Mehmet. “Klasik Dönem Müslüman Seyyah ve Coğrafyacıları”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Barca, İbrahim. “Şehir Tarihi Eserleri”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Bozkurt, Nahide. Müslüman Tarihçilerin Dünya Tarih Tasarımları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Demircan, Adnan. “Biyografik Eserler”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Deniz, Şefaattin vd. (ed.). Hint Alt Kıtası’nda Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Donner, Fred McGraw. Narratives of Islamic Origins: the Beginnings of Islamic Historical Writing. Princeton: The Darwin Press, 1998.
• Dûrî, Abdülazîz. İslam Tarih Yazıcılığı Müslümanlarda Tarih İlminin Doğuşu. çev. Halil İbrahim Hançabay vd. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2023.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Kahire: Lucneti't-Te‘lîf ve't-Tercüme ve'n-Neşr, 1934.
• Erol, Halil İbrahim vd. (ed.). Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Fârûk Ömer Fevzî, et-Tedvînü’t-târîhî inde’l-Müslimîn (el-Ayn: Merkezu Zayed li’t-Türâs ve’t-Târîh, 1425/2004).
• Hacısalihoğlu, Mehmet vd. (ed.). Balkanlarda Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Hamidullah, Muhammed. İlk İslâm Devleti. çev. İhsan Süreyya Sırma. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Tarihine Giriş. çev. Ruhi Özcan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Hamidullah, Muhammed. Muhtasar Hadis Tarihi. çev. Kemal Kuşçu. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Hamza el-İsfahânî. Târîhu sinî mülûki’l-arz ve’l-enbiyâʾ. nşr. Cevâd el-Îrânî et-Tebrîzî. Beyrut, 1961.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmi‘ li-ahlâki’r-râvî ve ‘âdâbi’s-sâmi‘. 2 Cilt. thk. Mahmûd et-Tahhân. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1403.
• Huizinga, Johan. Philosophy and History: Essays Presented to Earnist Cassirer. New York. Oxford University Press, 1936.
• Humphreys, R. Stephen. İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması. çev. Murtaza Bedir-Fuad Aydın. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• İbn Hişâm. Sîret-i İbn Hişâm İslam Tarihi. çev. Hasan Ege. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İbn İshak. Hz. Muhammed’in Hayatı. haz. Muhammed Hamidullah. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• İğdi, Ahmet. “İslâm Tarih Yazıcılığına Etkisi Bakımından Hz. Ömer Dönemi”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2018), 128-137.
• İLEM, İlmi Etüdler Derneği. “Medeniyet Havzalarında Tarih ve Tarihçilik (MHTT) Projesi”. Erişim 18 Mart 2024. https://www.ilem.org.tr/proje/medeniyet-havzalarinda-tarih-ve-tarihcilik-projesi-mhtt-
• Kaya, Mesut. “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakât Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. İslam Araştırmaları Dergisi 31 (Eylül 2014), 33-65.
• Khalidi, Tarif. Arabic Historical Thought in The Classical Period. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Külekçi, Cahit. “Genel Tarih Eserleri”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Melîbârî, Zeynüddîn b. Abdilazîz b. Zeyniddîn b. Ali el-Ma‘berî. Tuhfetü’l-mücâhidîn fi ba‘dı ahbâri’l-Burtugâliyyîn. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1985.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2008.
• Özcan, Abdulkadir. “Tabakât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/299-301. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. İstanbul: İLEM Yayınları, 2020.
• Robinson, Chase F. Islamic historiography. Cambridge: Cambridge University, 2003.
• Rosental, Franz. A history of Muslim Historiography. Lieden: Brill, 1952.
• Sabuncu, Ömer. “Siyer Eserleri”. İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Sezgin, M. Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS). Lieden: Brill, 1967.
• Sezgin, M. Fuat. “Hadis Musannefatının Mebdei ve Ma’mer b. Râşid’in ‘Câmi’i”. Türkiyat Mecmuası 12 (1955), 115-134.
• Şâmî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf es-Sâlihî eş-Şâfiî. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’l-‘ibâd. 4 Cilt. thk. ‘Âdil Abdülmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İstanbul Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma (İSAR) Vakfı Yayınları, 1998.
• Uğur, Yunus. “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/6 (2005), 9-26.
• Usta, Aydın. “Tevâif-i Mülûk (820-1040) ve Sâmânîler (819-1005) Dönemlerine İlişkin Kaynaklar”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Serhan Afacan vd. İstanbul: İLEM Yayınları, 2020.
• Woolf, Daniel. Tarihin Küresel Tarihi. çev. Mehmet Moralı. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2014.
• Yılmaz, Harun. “Zengî ve Eyyûbî Dönemi İlim Hayatının Kaynakları”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. ed. Halil İbrahim Erol vd. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.