The Dynamics of the Spread of Shi’ism in Iraq under Abdülhamid II

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 121 - 145, 30.06.2024

Ümit Erkan

https://doi.org/10.33718/tid.1452923

Öz

The Shiite presence in Iraq is linked to a series of important events throughout history. Periods such as the Umayyads, Abbasids, the Buwayhids, the Seljuks, the Mongols and the Safavids shaped the religious and political structure of the region. In particular, the Safavids’ adoption of Shi’ism as the official sect and their efforts to spread this sect were influential in the transformation of the sectarian structure in the region. During the Ottoman period, the policies of Abd al-Hamīd II aimed to consolidate Islamic unity and the authority of the Ottoman caliphate. However, the presence and influence of the Shiite population caused some difficulties in the implementation of these policies in Iraq. The reasons for the spread of Shi’ism in Iraq include demographic changes, the influence of the Safavids, Qajars and regional religious dynamics. In addition, the lack of education in the region and some policies of the Ottoman administration also paved the way for the spread of Shi’ism. In this context, the attempts to prevent the spread of Shi’ism in Iraq during the reign of Abd al-Hamīd II have an important place in understanding the Ottoman Empire’s efforts to direct the religious and sectarian structure in the region, and a detailed examination of this situation constitutes the main purpose of our research. The scope of the research covers the period of Abd al-Hamīd II’s reign (1876-1909) and focuses specifically on the demographic, social and religious changes in Iraq. The research utilizes primary sources from the Prime Ministry Ottoman Archives and contemporary literature on Shi’ism. The methodology is based on document analysis and historical interpretation. Overall, the study reveals Ottoman efforts to manage religious diversity in the region.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Shi’ism, Ottoman, Iraq, Abd al-Hamīd II

II. Abdülhamid Dönemi Irak'ında Şiîliğin Yayılma Dinamikleri

Öz

Irak’ta Şiî varlığı, tarih boyunca bir dizi önemli hadise ile bağlantılıdır. Emevîler, Abbasîler, Büveyhîler, Selçuklular, Moğollar ve Safevîler dönemleri, bölgenin dinî ve politik yapısını şekillendirmiştir. Özellikle Safevîlerin Şiîliği resmi mezhep olarak benimsemesi ve mezhebi yayma çabaları, bölgedeki mezhepsel yapının dönüşümünde etkili olmuştur. Osmanlı döneminde ise II. Abdülhamid’in politikaları, İslamî birliği ve Osmanlı halifeliğinin otoritesini pekiştirme amacını taşımıştır. Ancak Şiî nüfusun varlığı ve etkinliği, bu politikaların Irak’ta uygulanmasında bazı zorluklara yol açmıştır. Irak’taki Şiîliğin yayılmasının sebepleri arasında demografik değişimler, Safevîlerin ardından Kaçarların etkisi ve bölgesel dinî dinamikler bulunmaktadır. Ayrıca, bölgedeki eğitim eksiklikleri ve Osmanlı yönetiminin bazı politikaları da Şiîliğin yayılmasına zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda, II. Abdülhamid döneminde Irak’ta Şiîliğin yayılmasını engellemeye yönelik teşebbüsler, Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgedeki dinî ve mezhebî yapıyı yönlendirme çabalarını kavramak açısından önemli bir yer tutmakta, bu durumun detaylı bir şekilde incelenmesi ise araştırmamızın temel gayesini oluşturmaktadır. Araştırmanın kapsamı II. Abdülhamid’in tahtta olduğu dönemi (1876-1909) içermekte ve özellikle Irak’taki demografik, sosyal ve dinî değişimlere odaklanmaktadır. Araştırma, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan birincil kaynaklardan ve Şiîlikle ilgili çağdaş literatürden faydalanmaktadır. Metodoloji olarak, belge analizi ve tarihsel yorumlama teknikleri kullanılmıştır. Sonuç olarak, araştırma, Osmanlı’nın bölgedeki dinî çeşitliliği yönetme çabalarını gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Şiîlik, Osmanlı, Irak, II. Abdülhamid

Kaynakça

• Aka, İsmail. “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiîlik”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu 13-15 Şubat 1993. 69-103. İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 1993.
• Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîler’in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname 17/2 (2009), 123-138.
• Akoğlu, Muharrem. “Irak’ta Şiî Varlığı”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (2013), 391-428.
• Aksoy, Murat Han. Şii Paradigmanın Oluşum Sürecinde “Hüsniye”nin Yeri ve Önemi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Allouche, Adel. Osmanlı-Safevî İlişkileri Kökenleri ve Gelişimi. çev. Ahmet Emin Dağ. İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslamiyyîn İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 1534, Gömlek No. 114991.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 1700, Gömlek No. 127485.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 2139, Gömlek No. 160390.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 2210, Gömlek No. 165698.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 3749, Gömlek No. 281155.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 678, Gömlek No. 50846.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 427, Gömlek No. 53.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No. 2112, Gömlek No. 32.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliyye [İ.DH]. No. 958, Gömlek No. 75763.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 1, Gömlek No. 65.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 24, Gömlek No. 116.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 41, Gömlek No. 3.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Maliye [İ.ML]. No. 15, Gömlek No. 34.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Maliye [İ.ML]. No. 25, Gömlek No. 21.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS]. No. 129, Gömlek No. 5537.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi [MF.MKT]. No. 1050, Gömlek No. 7.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi [MF.MKT]. No. 481, Gömlek No. 1.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliye Nezâreti Maruzâtı [Y.PRK.MF]. No. 2, Gömlek No. 36.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Divan Mukavelenameler [A.DVN.MKL]. No. 56, Gömlek No. 29.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı [A.MKT.UM]. No. 549, Gömlek No. 27.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı [A.MKT.MHM]. No. 500, Gömlek No. 33.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 10, Gömlek No. 69.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 11, Gömlek No. 3.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 12, Gömlek No. 8. BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 12, Gömlek No. 8. BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 12, Gömlek No. 11.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 12, Gömlek No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 38, Gömlek No. 118.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 7, Gömlek No. 17.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 7, Gömlek No. 16.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 8, Gömlek No. 9. BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 9, Gömlek No. 34.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 9, Gömlek No. 14.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 43, Gömlek No. 117.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 90, Gömlek No. 76.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 245, Gömlek No. 87.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 73, Gömlek No. 71. BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 43, Gömlek No. 114.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 66, Gömlek No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV]. No. 54, Gömlek No. 82.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal [Y.PRK.AZJ]. No. 3, Gömlek No. 37.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal [Y.PRK.AZJ]. No. 31, Gömlek No. 8.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y.PRK.BŞK]. No. 24, Gömlek No. 66.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y.PRK.BŞK]. No. 22, Gömlek No. 62.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler Komiserlikler Tahriratı [Y.PRK.MK]. No. 4, Gömlek No. 80.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı [Y.PRK.A]. No. 11, Gömlek No. 58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Serkurenalık Evrakı [Y.PRK.SRN]. No. 4, Gömlek No. 68.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Umumi [Y.PRK.UM]. No. 3, Gömlek No. 36.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı [Y.A.HUS]. No. 260, Gömlek No. 130.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı [Y.A.RES]. No. 55, Gömlek No. 9.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı [Y.A.RES]. No. 30, Gömlek No. 52.
• Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: Vizyon Matbaacılık, 2003.
• Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usûlîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Ceylan, Ebubekir. “Abdurrahman Nureddin Paşa’nın Osmanlı Irak’ına Dair 1880 Tarihli Lâyihası Üzerine”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19/37 (2014), 85-115.
• Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. çev. Zehra Savan. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Çiçek, Ragıp. II. Abdülhamid Döneminde Şiîlik. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dalkıran, Sayın. Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şi’i Akidesine Tenkidleri. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007.
• Dalkıran, Sayın. “Târih-i Cevdet’te İslam Mezhepleri I”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 9/20 (2002), 219-252.
• Dalkıran, Sayın. “Târih-i Cevdet’te İslam Mezhepleri II (Dürzîlik ve Nusayrîlik)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 10/21 (2003), 201-217.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İlk Şîî Olaylar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1-4 (1983), 335-352.
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Devrinde Bağdat’ta Kerbela / Aşure, Gadir Humm ve Benzeri Şiî Uygulamaları”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri). ed. Alim Yıldız. Sivas: Asitan Yayıncılık, 2010.
• Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdi. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Halaçoğlu, Yusuf - Aydın, Mehmet Zeki. “Cevdet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/443-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hodgson, G. S. Marshall. İslam’ın Serüveni. çev. Alp Eker - Mutlu Bozkurt. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgası. İz Yayıncılık, 2009.
• Karaca, Ali. “Şakir Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/307-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kartaloğlu, Habip. “İmamiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması: Şeyh Saduk ve Şeyh Müfid Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (2011), 193-216.
• Kartaloğlu, Habip. “Şiî-Usûlî Düşüncenin Ortaya Çıkış Sebepleri Üzerine Mülahazalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (2016), 75-90.
• Kartaloğlu, Habip. “Osmanlı Irak’ına Dâir II. Abdülhamid Dönemi Lâyihalarında Şiîlik”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 23/2 (2023), 577-600.
• Kartaloğlu, Habip. Safevîlerin İlk Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Korkmaz, Sıddık. Şîa’nın Oluşumu Hz. Ali’nin Vasiliği Düşüncesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Nakash, Yitzhak. Irak’ta Pandora’nın Kutusu Şiiler. çev. Metin Saltoğlu. İstanbul: Elips Kitap, 2005.
• Nakash, Yitzhak. “The Conversion of Iraq’s Tribes to Shiism”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994), 443-463.
• Oğuz, Mustafa. II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Onat, Hasan. Emevîler Dönemi Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Öz, Mustafa. “Sâbbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/336-337. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Uyar, Mazlum. “Irak ve İran Şiîliği”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 151 (2004), 227-238.
• Uyar, Mazlum. Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
• Üstün, İsmail Safa. “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (2006), 101-118.
• Yaslıçimen, Faruk. Sunnism Versus Shi’ism? Rise of the Shi’i Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq. Ankara: Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.