Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin Tafdîl Konusuna İlişkin Mülahazaları -Temyîzü’l-Fâdıl Ani’l-Mefdûl Adlı Eseri Örnekliğinde

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: Özel Sayı, 199 - 221, 30.11.2024

Züleyha Birinci

https://doi.org/10.33718/tid.1519681

Öz

Tafdîl konusu kelâm ilminin tartışmalı meselelerinden biridir. Çeşitli varlıklar arasında üstünlük bakımından tercihte bulunmak anlamına gelen tafdîl meselesine, İslâm âlimleri farklı şekillerde yaklaşmıştır. Çoğunluk, tafdîl meselesinde görüş beyan ederken bazı âlimler bu hususta tevakkuf etmiş ve derecelendirmeyi Allah’ın ilmine havale etmiştir. Bu çerçevede melekler ile insanlar arasındaki tafdîl, öncelikli tartışma konularından birini teşkil etmiştir. Benzer şekilde peygamberler, ashab ve diğer insanlar arasındaki tafdîl de ihtilaf konusu olmuştur. Özellikle sahabenin birbirine üstünlüğü konusundaki farklı tercihler, imamet tartışmalarının temel sebeplerinden birini teşkil etmiş ve bu ihtilafların olumsuz etkisi günümüze dek varlığını sürdürmüştür. Bu makalede tafdîl konusuna ilişkin Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin (ö. 1200/1786) görüşleri ele alınmıştır. Makalede Trabzonî’nin tafdîl konusuna dair mülahazaları Temyîzü’l-fâdıl ani’l-mefdûl isimli eseri örnekliğinde incelenmiştir. Zira müellif konuyu müstakil olarak bu eserinde beyan etmiştir. Makalemizde nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman analizi metodu kullanılmıştır. Mezkûr eserinden hareketle müellifin konuyla ilgili görüşleri tespit edilmeye çalışılmış ve tespit edilen görüşlere dair değerlendirmeler yapılmıştır. Makalenin amacı Trabzonî’nin kelâmî fikirlerinin ve kelâmcı yönünün anlaşılmasına katkı sağlamaktır. Tespitlerimize göre müellif tafdîl konusunu peygamberler, melekler, ashab, tâbiîn, kadınlar ve sahabe evladı arasında olmak üzere altı kısımda ele almıştır. Bu meselede o, Mu‘tezile, Şîa ve Hâriciyye gibi fırkaların fikirlerine katılmamış ve Sünnî düşünceyi benimsemiştir. Üslup olarak alıntılara çok fazla yer vermiştir. Hatta eserin bütünüyle alıntılardan oluştuğunu söylemek mümkündür. Müellif başka kaynaklara da müracaat etmekle birlikte özellikle Ali el-Karî’nin farklı eserlerinden çok sayıda nakil yapmıştır. Yazar temelde Ali el-Karî’nin düşüncelerine bağlı kalmıştır. Fakat nispeten kendine özgü tercihlere sahip olduğu da ifade edilebilir. Neticede 18. asırda yaşamış bir Osmanlı âlimi olan Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, bu eserinde, kelâmî açıdan dönemin genel özelliklerini yansıtan bir profil çizmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tafdîl, Ehl-i Sünnet, Temyîzü’l-fâdıl ani’l-mefdûl, Muhammed et-Trabzonî el-Medenî

Muhammad al-Trabzonî al-Madanî’s Considerations on the Subject of Tafdīl -Example of his Work Named Tamyīz al-fādil an al-mafdūl-

Öz

The issue of tafdīl is one of the controversial issues in kalām. Islamic scholars approached the issue of tafdīl, which means making a preference between various beings in terms of superiority, in different ways. While the majority expressed an opinion on the issue of tafdīl, some scholars hesitated on this issue and referred the grading to Allāh’s knowledge. In this context, the tafdīl between angels and humans constituted one of the primary topics of debate. Similarly, tafdil between prophets, sahāba, and other human beings was also a matter of dispute. In particular, the different preferences regarding the superiority of the sahāba over each other constituted one of the main reasons for the discussions on imamate, and the negative impact of these disputes has persisted until the present day. This article discusses the views of Muhammad al-Trabzonî al-Madanî (d. 1200/1786) on the issue of tafdil. In the article, Trabzonî’s views on the subject of tafdīl are analyzed in the example of his work Tamyīz al-fādil an al-mafdūl. Because the author declared the subject independently in this work. Document analysis method, one of the qualitative research methods, was used in our article. Based on the aforementioned work, the author’s views on the subject were tried to be determined and evaluations were made regarding the determined views. The aim of this article is to contribute to the understanding of Trabzonî’s theological ideas and his theologian aspect. According to our findings, the author dealt with the issue of tafdil in six parts: among the prophets, angels, ashāb, tābi‘īn, women, and the children of the sahāba. On this issue, he did not agree with the ideas of sects such as Mu‘tazila, Shi‘a and Kharijis and adopted the Sunnī thought. In terms of style, he used quotations a lot. In fact, it is possible to say that the entire work consists entirely of quotations. Although the author also referred to other sources, he made many quotations from different works of ‘Ali al-Qari in particular. The author basically adhered to ‘Alī al-Qārī’s ideas. However, it can also be stated that he has relatively unique preferences. In conclusion, Muhammad al-Trabzonî al-Madanî, an Ottoman scholar who lived in the 18th century, draws a theological profile in this work that reflects the general characteristics of the period.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Tafdīl, Ahl al-Sunna, Muhammad al-Trabzonî al-Madanî, Tamyīz al-fādil an al-mafdūl

Kaynakça

• Akman, Mustafa. “Ali b. Sultan el-Kârî (1605)”. Mâtürîdî Öncüler. ed. Özden Kanter. 219-224. İstanbul: Kitâbî, 2023. Âsım Efendi, Mütercim. el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. ed. Mustafa Koç. 6 Cilt. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2014.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl İbn Hacer. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (v. 1200/1786) “ed-Dürerü’s-Semîne” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Coşkun, İbrahim. “Hz. Muhammed’in Evrensel Mesajını Gölgeleyen Bir Amil: “Usulu’d-din”de Haber-i Vahidin Delil Sayılması”. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu. haz. Mahfuz Söylemez. 137-152. Çorum: İslâmî İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
• Çelebi, İlyas. “Hızır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/406-409. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tahir Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türâs fî Müesseseti'r-Risâle. Beyrut: Mektebetü'r-Risâle, 2005.
• İDA, İslam Düşünce Atlası. “İslam Düşünce Tarihi İçin Bir Dönemlendirme Önerisi”. Erişim 24 Ekim 2024. https://islamdusunceatlasi.org/islam-dusunce-tarihi-icin-bir-donemlendirme-onerisi
• İSAM, İslam Araştırmaları Merkezi. “Tahkik Birimi Hakkında”. Erişim 24 Ekim 2024. https://www.isam.org.tr/tahkik/tahkik-birimi-hakkinda
• Karî, Ali. Şerhu Kitâbi’l-Fıkhi’l-ekber. thk. Ali Muhammed Dandal. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Karî, Ali b. Sultan Muhammed. Mirkatü’l-mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. thk. Cemâl Îtânî. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Karî, Ali b. Sultan Muhammed el-Molla. el-Ma‘denü’l-adenî fî fazli Üveys el-Karanî. Mekke: Mektebetü’l-Melik Abdullah b. Abdülazîz el-Câmi‘iyye, (5-403), 68b-80b. Karî, Nûruddin Ali b. Muhammed b. Sultan el-Meşhûr bi’l-Molla Ali. el-Esrâru’l-merfûa fi’l-ahbâri’l-mevzûa. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: Dârü’l-Emâne, 1971.
• Kastallânî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibü’l-ledünniyye bi’l-minahi’l-Muhammediyye. 3 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevhîdiyye, ts.
• Lekanî, Abdüsselâm b. İbrâhîm. Şerhu Cevhereti’t-tevhîd. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 2. Basım, 1995.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf. Feyzü’l-kadîr Şerhu’l-Câmi‘s-sağîr min ehâdîsi’l-beşîrin-nezîr. tsh. Ahmed Abdüsselâm. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Nesefî, Ebû Mutî‘. er-Red ‘alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâ’i’d-dâlle Bid‘at Ehli ve Sapkın Fırkalara Reddiye. thk. Seyit Bahcıvan. çev. Züleyha Birinci. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Öz, Mustafa. “Tafdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, 1999.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri Osmanlı Dönemi. ed. Süleyman Gür – Ahmet Cevdet Karaca. 423-438. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Suluoğlu, Muhammet Hanefi. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Kelâmla İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri Osmanlı Dönemi. ed. Süleyman Gür – Ahmet Cevdet Karaca. 479-488. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celâleddîn. el-Habâik fî ahbâri’l-melâik. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye. nşr. Abdüsselâm b. Abdülhâdî Şennâr. İstanbul: Dâru’l-Beyrûtî, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2017.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. el-Câmi‘u’l-a‘zam fî esmâ-i nebiyyine’l-muazzam. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 9b-55b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. Cem‘u Esmâillâhi’l-hüsnâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 8b-9a.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. el-Maksadü’l-esnâ fî Şerhi Esmâillâhi’l-hüsnâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 1b-8a.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. Risâletün mevsûmetün bi Temyîzi’l-fâdıl ani’l-mefdûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 57b-62b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. Şerhu Esmâ-i Ehl-i Bedir. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 63b-170b.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih. Ta‘lîkatün fî Beyâni esmâ-i hayri’l-halkıyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 144641, 55b-57b.
• Yavuz, Salih Sabri. “Fahreddin er-Râzî’ye Göre Epistemolojik ve İtikadî Açıdan Ahad Haber ve Kritiği”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/3 (2004), 149-161.
• Yavuz, Salih Sabri. “Kelâm’da Efdaliyyet Meselesi ve İbn Kemal’in “Efdaliyyetu Muhammed” Risalesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/1 (2005), 147-185.