Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin Fıkhî Sorulara Cevap Üretme Faaliyeti

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: Özel Sayı, 109 - 132, 30.11.2024

Mustafa Çil

https://doi.org/10.33718/tid.1527983

Öz

Şer‘î ilimler sahasında araştırma yapanların yakın zamanda fark ve iltifat ettiği konu başlıklarından biri de ‘Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’dir. Belli eserlerinin tahkik ve incelemesine yoğunlaşmış bu araştırmalar onun hayatına dair malumatı da zenginleştirmiş ve daha vasıflı hâle getirmiştir. Bununla birlikte Trabzonî’nin ilmî düşüncesi bütün veya ilgilendiği ilim dalları özelinde yeterince işlenmiş değildir. Onun fıkıh anlayışı hakkında konuşabilmek için de teliflerinin ve çeşitli şekillerde hizmet ettiği başka birçok eserin incelenmesine ihtiyaç vardır. Trabzonî’nin fıkıh telifleri fürû-i fıkıh alanına münhasır olup ağırlıklı olarak ‘ilmihal’ türü kapsamına dâhil edilebilecek konuları ele almaktadır. Birtakım zâbıtları muhtevi Risâletü’n-nezr ‘kavâid’ türüne yakın durur. Risâle fî savmi yevmi’ş-şek, Risâle fî iskâti’s-salât ve Cevâbü’l-es’ileti’l-letî seelehû min ehli’l-Kars ise Trabzonî’ye bilfiil yöneltilmiş sorular ile bunların cevaplarını içermektedir. Dolayısıyla bir yönüyle ‘fetva’ türündedir. Ancak risâlelerdeki meselelerin tip ve amaç farklılığı cevapları da ‘olur/olmaz’ şeklindeki yaygın iftâ kalıbı dışına taşırmış; nispeten uzun ve delilli biçimde zikrine yol açmıştır. Üretip kullandığı malzeme müellifin iftâ yöntemini tespite katkı bakımından özel önemi haizdir. Bunlarda onun ilmî ve belki kişisel yönlerine dair başka veriler bulunması da dikkate alınmaya değer bir ihtimaldir. Bu çalışmada, bahsi geçen üç risâle, öncelikle biçimsel yönden etraflıca tanıtılmıştır. İçeriklerinin tahliliyle de müellifin fıkhî sorulara yaklaşımı belirlenmek istenmiştir. Ulaşılan sonuçlar ve bazısı ilmî varsayımlara dayalı çıkarımlar -inceleme alanının dar olması nedeniyle- başka araştırmalarla desteklenme veya düzeltilmeye açıktır. Bununla birlikte söz konusu tespitlerin Trabzonî’nin fetva âdâbı ve fıkıh usulü anlayışını kısmen de olsa yansıttığı düşünülmektedir. Çalışmanın genel amacı Trabzonî’nin fıkıh anlayışını belirlemeye yönelik kapsamlı ilmî araştırmalara katkı sağlanmasıdır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, Risâle fî savmi yevmi’ş-şek, Risâle fî iskâti’s-salât, Cevâbü’l-es’ileti’l-letî seelehû min ehli’l-Kars

Muhammad al-Trabzonî al-Medenî's Activity of Producing Answers to Fiqh Questions

Öz

'Muhammad al-Trabzonî al-Madanî’ is one of the topics that researchers in the field of Islamic sciences have recently realised and turned towards. These researches, which have focused on the verification and analysis of certain works, have also increased the information about his life and made it more qualified. However, al-Trabzonî's scholarly thought has not been sufficiently researched in its entirety or in the branches of science in which he was interested. In order to talk about his understanding of fiqh, it is necessary to analyse his own books and many other books that he served in various ways. Trabzonî's fiqh books are limited to the application of fiqh and mainly deal with topics that can be included in the ‘ilmihal’ genre. Risâla al-nazr, which contains some rules, is close to the ‘kavâid’ genre. Risâla fî savm yavm al-shakk, Risâla fî iskāt al-salât and Cavâb al-as’ila al-latî saalahû min ahl al-Kars contain questions actually addressed to Trabzonî and their answers. Therefore, in a way, they are in the genre of ‘fatwa’. However, the difference in the type and purpose of the issues in the treatises has taken the answers out of the common fatwa-making mould of ‘would/would not’ and led to a relatively long and evidenced discourse. The material he produced and used is of special importance in terms of contributing to the determination of the author's method of giving fatwa. It is also worth considering the possibility that they contain other data on his scholarly and even personal aspects. In this study, these three treatises are firstly introduced in detail in terms of form. By analysing their content, the author's activity of producing answers to fiqh questions was also determined. Although it is open to the support or correction of other studies due to the narrowness of the field of study, it is thought that the findings and conclusions in this study, some of which are based on scientific inferences, will partially reflect Trabzonî's method of fatwa and his understanding of the method of fiqh. In this way, a small contribution will be made to comprehensive scholarly studies aimed at determining his understanding of fiqh.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Muhammad al-Trabzonî al-Madanî, Risâla fî savm yavm al-shakk, Risâla fî iskāt al-salât, Cavâb al-as’ila al-latî saalahû min ahl al-Kars

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî. 2 Cilt. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 2. Basım, 1306.
• Arazi Kanunnâmesi. haz. Orhan Çeker. İstanbul: Ebru Yayınları, 1985.
• Avcı, Casim. "Yâkūt el-Hamevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Haziran 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yakut-el-hamevi
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (v. 1200/1786) “ed-Dürerü’s-semîne” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aysan, Mehmet Ali. Mehmed et-Trabzonî’nin er-Risâle fî Fenni Usûli’l-Hadîs: Hâşiye alâ Nüzheti’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker Adlı Eseri ve Hadis Usûlüne Katkısı. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bardakoğlu, Ali. "Ferâiz". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Haziran 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/feraiz
• Bardakoğlu, Ali. "Iskat". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 8 Haziran 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/iskat
• Bayram, İbrahim. “Hanefî/Mâtürîdî ve Şâfiî/Eş’arî Mezheplerinde İrtidadı Sonrası İslâm’a Dönen Kişinin Önceki Amellerinin Durumu”. ATEBE 8 (Aralık 2022), 157-186.
• Cezîrî, Abdurrahmân. el-Fıkh ale’l-mezâhibi’l-erbaa. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1424/2004. Demirhan Çavuşoğlu, Halime Mücella. “İslam Medeniyetinde Matematiğin İşlevselliği: İlm-i Ferâiz Örneği”. Tokat İlmiyat Dergisi 9/2 (Aralık 2021), 555-582.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîreveyh b. Şehredâr b. Şîreveyh. el-Firdevs bi-me’sûri’l-hitâb. thk. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Dilek, Uğur Bekir. “Mehmed b. Mahmûd Et-Trabzonî’nin (ö.1200/1786) Fıkha Dâir Bir Eseri: Hâşiyetü Mehmed Et-Trabzonî Alâ Muhtasari Gunyeti’l-Mütemellî Fî Şerhi Münyeti’l-Musallî”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/429-440. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2013.
• Ertürk, Zekeriya. Mehmet Medenî Et-Trabzonî Efendi’nin “el-İthâfâtü’s-Seniyye Fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye” Adlı Eserinin Birinci Bölümü’nün Tahkik, Tahric ve Tercümesi. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Fidan, Yılmaz. “Trabzonî Mehmed Medenî’ye Nisbet Edilen Arapça Duhan Risalesi”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/441-457. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• İbrâhim Mustafa vd.. el-Mu‘cemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996. Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Mergînânî, Burhânüddîn Ebü’l-Hasen el-Fergânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, ts.
• Meydânî, Abdülganî el-Ganîmî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. İstanbul: Dersaâdet, ts.
• Özel, Ahmet. ‘Arâzî-i münîriyye’ kavramı hk.. Kısa Mesaj-Messenger 28 Haziran 2024, Alıcı: Mustafa Çil.
• Özen, Şükrü. "Zâhidî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Haziran 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/zahidi
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Medenî et-Trabzonî ve Tekfirci Söyleme Karşı İtirazları”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/407-418. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Râgıb el-İsfahânî. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk - Beyrut: Dârü’l-Kalem - ed-Dârü’ş-Şâmiyye, 2. Basım, 1418/1997.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Fıkıhla İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi), ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca. 465-478. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi), ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca. 423-438. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Süyûtî, Celâlüddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 16 Cilt. Kahire: Merkez-i Hecr, 1424/2003.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. Cevâbü'l-es’ileti'l-letî seelehû min ehli'l-Kars. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 01041-003, 77b-79a.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. Dürerü’s-semîne fî fezâili’l-âyât ve’s-süver. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 00666, 1b-55b.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. ed-Dürerü's-semîne fî fedâili'l-âyâti ve's-suveri'l-azîme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 01041-018, 218a-260b.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. Risâle fî iskâti’s-salât İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 01068-013, 182b-183a.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. Risâle fî savmi yevmi’ş-şek. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 00666, 55b-56b.
• Trabzonî, Medenî Mehmed Efendi, Mehmed b. Mahmûd b. Sâlih. Ruseyyiletün fî savmi âşûrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 01041-002, 73a-77b.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Hadislerde Yevm-i Şek (Şek Günü) Orucu”. Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (Haziran 2022), 107-132.
• Zâhidî, Ebu’r-Recâ’ Necmeddin Muhtâr b. Mahmûd el-Gazmînî el-Harizmî. Kunyetü’l-Münye li-tetmîmi’l-Gunye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Beyazıt, B2774.