Reasoning with Qiyās Contrary to the al-Maqīs ʻAleyh in the Arabic Language: Fasād al-i‘tibār

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 311 - 331, 31.12.2024

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.33718/tid.1514824

Öz

From the inception of efforts to establish the rules of Arabic grammar, qiyās has been used as a fundamental rational method. However, different objections had been made to qiyās. This article deals with the concept of fasād al-i‘tibār, mentioned briefly under the title of “Objections to Qiyās” by al-Anbārī in his works al-Iġrāb fī jadal al-i‘rāb and directly quoted by al-Suyūṭī from al-Anbārī in his work al-Iqtirāḥ fī uṣūl al-naḥw wa jadalihi under the heading “al-Qawādiḥ fī al-‘illa”, which refers to types of objections to qiyās. The purpose of this study, prepared using the literature review method and limited to the concept of fasād al-i‘tibār, excluding other terms under the heading of objections to qiyās, is to explain this concept through different examples. According to understanding, al-Anbārī’s definition of fasād al-i‘tibār could include additional concepts such as al-ijmā‘ and al-muṭṭarid to become mutually exclusive collectively exhaustive, which we believe signifies the importance of this article. It is considered that this study will contribute to a clearer understanding of the concept, which was explained with only one example by al-Anbārī, by providing detailed explanations through different examples. On the other hand, this article tries to determine the framework of fasād al-i‘tibār by providing a few examples that suggest the criticisms of qiyās made with this concept do not actually encompass it. In this article, it is recommended that the concept of fasād al-i‘tibār, which has not been used before al-Anbārī, be defined as “to make a syllogism in any matter with an analogy contrary to the muṭṭarid text (al-semā‘) or al-ijmā‘ transmitted from the Arabs” would be more appropriate to the examples related to the subject. As a result of the preliminary researches it is suggested that al-Anbārī most likely borrowed the concept of fasād al-i‘tibār from the methodology of Islamic jurisprudence, and no independent study has been found on this topic either in the Arab world or in our country.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Syntax, al-İjmā‘, Qiyās, Fasād al-i‘tibār, Objection.

Arap Dilinde Asla Aykırı Kıyas ile İstidlâlde Bulunma: Fesâdü’l-iʻtibâr

Öz

Kıyas, Arap gramerinin kurallarını belirlemeye yönelik çalışmaların başlangıcından itibaren temel bir aklî yöntem olarak kullanılmıştır. Bununla beraber kıyasa yönelik farklı itirazlar yapılmıştır. Bu makalede Enbârî’nin el-İğrâb fî cedeli’l-iʻrâb adlı eserinde “Kıyasa Yapılan İtirazlar” başlığı altında kısaca değindiği, Süyûtî’nin ise el-İktirâh fî usûli’n-nahv ve cedelihi isimli çalışmasında kıyasa yöneltilen itiraz türleri anlamında “el-Kavâdih fi’l-ʻille” başlığı altında Enbârî’den doğrudan nakilde bulunduğu fesâdü’l-iʻtibâr kavramı ele alınmaktadır. Literatür taraması yönteminden istifade edilerek hazırlanan ve kıyasa yöneltilen itirazlar başlığı altındaki diğer terimleri dışarda tutarak sadece fesâdü’l-iʻtibâr kavramıyla sınırlanan bu çalışmadaki amaç söz konusu kavramı farklı örnekler üzerinden açıklamaktır. Enbârî’nin fesâdü’l-iʻtibâra yaptığı tanımın efrâdını câmi ağyârını mâni bir tanıma dönüşebilmesi için ilave olarak icmâʻ ve muttarid gibi bazı kavramların tarifte yer alabileceğine dair düşünce makalenin önemine işaret etmek için yeterli bir argüman olarak düşünülebilir. Enbârî tarafından sadece bir örnekle açıklanan kavramın farklı örnekler üzerinden detaylı bir şekilde izah edilerek daha net bir şekilde anlaşılmasına bu çalışmanın katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Diğer taraftan bu makalede ilk bakışta söz konusu kavramla yapılan kıyas eleştirilerinin gerçekte bu kavramı kapsamadığına yönelik birkaç mesele örnek verilerek fesâdü’l-iʻtibârın çerçevesi belirlenmeye çalışılmıştır. Makalede Enbârî’den daha önce kullanılmadığı tespit edilmiş olan fesâdü’l-iʻtibâr kavramının “Araplardan nakledilen muttarid nassa (semâʻ) veya icmâʻa aykırı bir kıyas ile herhangi bir meselede istidlâlde bulunmaktır.” şeklinde tarif edilmesinin konu ile ilgili örneklere daha uygun olacağı tavsiye edilmiştir. Yapılan öncül araştırmalar sonucunda Enbârî’nin ilim dünyasına çok büyük bir ihtimalle fıkıh usulünden devşirdiği fesâdü’l-iʻtibâr ile ilgili gerek Arap dünyasında gerekse ülkemizde müstakil bir çalışmaya ulaşılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, İcmâʻ, Kıyas, Fesâdü’l-iʿtibâr., İtiraz

Kaynakça

• Ahtal, Ebû Mâlik Gıyâs b. Gavs. Dîvânu Ahtal. thk. Mehdî Muhammed Nâsırüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1994.
• Bağdâdî, Ebû Bekr b. Mücâhid. Kitâbü’s-sebʻa fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dâru’l-Meʻârif, 1980.
• Becce, Abdülfettâh Hasen Alî. Zâhiratü kıyâsi’l-haml fi’l-lügati’l-ʻArabiyye. Ammân: Dâru’l-Fikr, 1998.
• Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fuhûli’ş-şuʻarâ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî Usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1997.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas: Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı. Van: Ahenk Yayınları, 2007.
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed. el-Hücce li’l-kurrâi’s-sebʻa. thk. Bedrüddîn Kahvecî, Beşîr Cüveycâbî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî Şerhi kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfü’d-darab min lisâni’l-ʻArab. thk. Recep Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Ebû Zübeyd et-Tâî, Harmele b. Münzir. Şiʻru Ebî Zübeyd et-Tâî. thk. Nûrî Hammûdî el-Kaysî. Bağdat: Matbaʻatü’l-Meʻârif, 1968.
• Elmalı, Hüseyin. “Hassân b. Sâbit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İğrâb fî cedeli’l-iʻrâb. thk. Saîd el-Afgânî. Suriye: Matbaʻatü’l-Câmiʻati’s-Sûriyye, 1957.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻAsriyye, 2012.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. Esrâru’l-ʻArabiyye. thk. Berekât Yûsuf Hebbûd. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1999.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. Lümaʻu’l-edille. thk. Saîd el-Afgânî. Suriye: Matbaʻatü’l-Câmiʻati’s-Sûriyye, 1957.
• Ezherî, Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh. Şerhu’t-Tasrîh ʻale’t-Tavdîh. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2000.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-cümel fi’n-nahv. thk. Fahreddîn Kabâve. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʻâni’l-Kur'ân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî, Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sürûr, ts.
• Hassân b. Sâbit. Dîvânü Hassân b. Sâbit. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1994.
• Hindî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Urmevî. el-Fâik fî usûli’l-fıkh. thk. Mahmûd Nessâr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2005.
• Hindî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Urmevî. Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleymân, Sad b. Sâlim. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1996.
• Hulvânî, Muhammed Hayr. Usûlü’n-nahvi’l-ʻArabî. ed-Dâru’l-Beyzâ: İfrikıya eş-Şark, 2011.
• İbn Akîl, Bahâüddin Abdullâh. Şerhu İbn Akîl ʻalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-ʻAsriyye, 2012.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: ʻÂlemü’l-Kütüb, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâh. thk. Alî en-Necdî Nâsıf, Abdülhalîm en-Neccâr, Abdülfettâh İsmâîl Şiblî. 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Alâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evdahu’l-mesâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻAsriyye, 2011.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb ʻan kütübi’l-eʻârîb. thk. Fahruddîn Kabâve. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Şerhu Şüzûri’z-zeheb fî maʻrifeti kelâmi’l-ʻArab. thk. Abdülganî ed-Dakr. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttahidetü li’t-Tevzî, 1984.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Abdülmünim Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Câmiʻatü Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerhu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân es-Seyyid, Muhammed Bedevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Yaʻîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Muhammed el-Esedî. Şerhu’l-Mufassal. thk. İmîl Bedî Yâkub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Haşşâb, Abdullâh b. Ahmed. el-Mürtecel fî şerhi’l-Cümel. thk. Alî Haydar. Dımaşk: y.y., 1982.
• İbnü’n-Nâzım, Bedrüddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu İbni’n-Nâzım ʻalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2000.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr b. Muhammed b. es-Serî. el-Usûl fi’n-nahv. thk. Abdülhüseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İnanç, Yonis. “Nahiv İlminde Kıyâsa Yöneltilen Bazı İtirazlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/34 (2016), 73-91. https://doi.org/10.17335/sakaifd.286028
• Kişmir, Abdulkadir. Arapçada Kıyas ve Basra ile Kûfe Dil Ekollerindeki Rolü. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Murâdî, Bedrüddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meʻânî. thk. Fahruddîn Kabâve, Muhammed Nedîm Fâzıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1992.
• Murâdî, Bedrüddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. Tavzîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerhi Elfiyye İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Alî Süleymân. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʻArabî, 2008.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdülhâlik Uzayme. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2013.
• Mücâhid, Hayriyye binti Muhammed. “el-Kıyâsu’l-fâsid ve tatbîkuhû ʻalâ baʻdi’l-ahkâmi’l-fıkhiyyeti’l-muʻâsıra”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Bühûsi’l-Akâdîmiyye 101 (2021), 135-208. https://doi.org/10.21608/MDAK.2021.192354
• Nâzirü’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdü’l-kavâʻid bi şerhi Teshîli’l-fevâid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Okur, Hüseyin. “İslâm Hukuk Usûlünde Kıyasa Yöneltilen Bir İtiraz Türü: Fesâdü’l-Vazʻ (Hatalı Kurgulama)”. Dini Araştırmalar Dergisi 9 (2023), 119-143. https://doi.org/10.51575/atebe.126032
• Rahûnî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Mûsâ. Tuhfetü’l-mesûl fî şerhi Muhtasari müntehe’s-sûl. thk. el-Hâdî b. el-Hüseyn, Yûsuf el-Ahdar el-Kayyim. 4 Cilt. Dubai: Dâru’l-Bühûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2002.
• Sâmerrâî, Muhammed Fâzıl Sâlih. el-Hücecü’n-nahviyye hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Ammân: Dâru ʻAmmâr, 2009.
• Semîn el-Halebî, Ahmed. b. Yûsuf. ed-Dürrü’l-masûn fî ʻulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sâîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasen Mehralî, Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2012.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh. Netâicü’l-fiker fi’n-nahv. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Alî Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1992.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İktirâh fî usûli’n-nahv ve cedelihi. thk. Mahmûd b. Yûsuf Feccâl. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʻu’l-hevâmiʻ fî şerhi Cemʻi’l-cevâmiʻ. thk. Ahmed Şemsüddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1998.
• Şabân, Zekiyyüddîn. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanîfiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Mekâsidu’ş-şâfiye fî şerhi hulâsati’l-kâfiye (Şerhi Elfiyye İbn Mâlik). thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn vd. 10 Cilt. Mekke: Maʻhedü’l-Bühûsi’l-ʻİlmiyye, 2007.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Meʻûne fi’l-cedel. thk. Alî Abdülazîz el-Umeyrînî. Kuveyt: Cemiyyetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1987.
• Şürrâb, Muhammed b. Muhammed Hasen. Şerhu şevâhidi’ş-şiʻriyye fî ümmâti’l-kütübi’n-nahviyye. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2007.
• Tarafe, Ebû Amr b. el-Abd. Dîvânü Tarafe b. el-ʻAbd. thk. Mehdî Muhammed Nâsırüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2002.
• Tûfî, Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. Şerhu Muhtasari’r-ravda. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullâh Muhibbüddîn Abdullâh. el-Lübâb fî ʻileli’l-binâ ve’l-iʻrâb. thk. Muhammed Osmân. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullâh Muhibbüddîn Abdullâh. et-Tebyîn ʻan mezâhibi’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Üşmûnî, Nûruddîn Alî b. Muhammed. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1998.
• Yakûb, İmil Bedî. el-Muʻcemü’l-mufassal. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1996.
• Yüksel, Azmi. “Ahtal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/183-184. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî. Meʻâni’l-Kur'ân ve iʻrâbühü. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Mufassal fî sanʻati’l-iʻrâb. thk. Alî Ebû Milhim. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübî, 1994.