İmam Mâlik’in Muvatta’ Dışı Hadisleri Bağlamında Yalnızca Şeybânî Nüshasında Rivayet Edilen Hadisler

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 145 - 169, 30.06.2025

Tuğberk Uğurlu

https://doi.org/10.33718/tid.1648549

Öz

Dört sünnî mezhepten birinin imamı olan Mâlik b. Enes (ö. 179/795) yaşadığı dönemden itibaren hadis ve fıkıh sahasındaki otoritesiyle bilinmektedir. Onun bu otoritesi, günümüze ulaşan tek eseri Muvatta’ üzerine kaleme alınan araştırmaların güncelliğini korumasında kendini göstermeye devam etmektedir. Muvatta’ hakkında klasik dönemden itibaren telif edilen yüzlerce çalışmada İmam Mâlik’in uygulamaya koyduğu hadis ve fıkıh usulü tartışılagelmiştir. Başka birçok çalışmada ise onun öğrencileri vasıtasıyla geniş İslâm coğrafyalarına yayılan Muvatta’ rivayet nüshaları arasındaki farklılıklar ele alınmıştır. Ayrıca İmam Mâlik’in, hayatı boyunca rivayet ettiği hadislerin tamamını Muvatta’ına almadığı da bilinen ve tespit edilmiş bir durumdur. Ancak günümüze kadar hadis rivayet sahasında dağınık bir şekilde bulunan İmam Mâlik tarikli bu hadisler hakkında kapsayıcı bir çalışma yapılmadığı görülmüştür. Muvatta’ın rivayet nüshaları dendiğinde akla ilk gelenlerde biri ise İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye (ö. 189/805) ait olanıdır. İmam Mâlik’ten eserini dinlemek ve rivayet etmek üzere geldiği Medine’de üç yılı aşkın süre boyunca ikamet etmiş olan İmam Şeybânî, bu süreçte edindiği ilmi birikimi, kendi mezhebinin görüşleriyle kıyas ederek teşekkül ettirdiği Muvatta’ nüshasında tebarüz ettirmiştir. İmam Mâlik’in öğrencisi olmasına rağmen onun mezhebini takip etmeyen bir alim olan İmam Şeybânî’nin rivayet nüshası, rivayet yapısı olarak da diğer nüshalardan bazı farklılıklar göstermektedir. Bu çalışmada öncelikle, İmam Mâlik’in Muvatta’da yer almayan hadislerinin nasıl ve hangi kaynaklardan tespit edildiğine dair geniş çaplı bilgilere yer verilmiştir. Daha sonra, başta Mâlikî olmak üzere Muvatta’ hadisleri üzerine eser kaleme almış ulemanın İmam Şeybânî’nin rivayet nüshasında nakledilen İmam Mâlik senedli hadislere olan yaklaşımlarından bahsedilmiştir. Son olarak, Şeybânî nüshasının içerdiği hadisler içerisinde diğerlerinden teferrüd etmiş olduğu hadislerin çeşitleri, örnekleriyle birlikte incelenmiş ve bu hadislerin Muvatta’ hadisi sayılıp sayılamayacakları tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , İmam Mâlik , Muvatta’ , İmam Şeybânî , Nüsha Rivayeti.

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Ebubekir Sifil danışmanlığında 24.09.2024 tarihinde tamamladığımız “İmam Mâlik’in Muvatta’da Yer Almayan Hadisleri” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Hadiths Narrated Only in the Shaybānī Version in the Context of Imam Mālik's Hadiths Out of Muwatta'

Öz

Imam Mālik b. Anas (ö. 179/795), the imam of one of the four Sunni sects, has been known for his authority in the field of hadīth and fiqh since his time. This authority of his continues to be evident in the current state of research on his only extant work, Muwatta'. Hundreds of studies on Muwatta' from the classical period onwards have discussed the hadith and fiqh methodology applied by Imam Mālik. In many other studies, the differences between the narration copies of Muwatta', which spread to wide Islamic geographies through his students, have been discussed. It is also known and established that Imam Malik did not include all the hadiths he narrated throughout his life in his Muwatta'. However, it has been observed that there has not been a comprehensive study on these hadiths, which are scattered in the field of hadith narration until today. When it comes to the narration copies of Muwatta’, one of the first ones that comes to mind is the one belonging to Imam Muhammad b. Hasan al-Shaybānī (ö. 189/805). Imam al-Shaybānī, who resided in Medina for more than three years, where he came to listen to and narrate the work of Imam Mālik, has manifested the scientific knowledge he gained in this process in his copy of Muwatta', which he formed by comparing it with the views of his own sect. The narration copy of Imam Shaybānī, who was a student of Imam Mālik but did not follow his madhhab, shows some differences from other copies in terms of narration structure. In this study, firstly, extensive information on how and from which sources Imam Mālik's hadiths that are not included in Muwatta’ were identified is given. Then, the approaches of the scholars who wrote works on the hadiths of Muwatta', especially the Mālikī scholars, to the hadiths of Imam Mālik narrated in Imam Shaybānī's narration copy are mentioned. Finally, the types of hadiths in the Shaybānī copy that are not included in the narrations of the other copies are analysed with examples, and it is discussed whether these hadiths can be considered as Muwatta' hadiths or not.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Imam Mālik , Muwatta , Imam Shaybānī , Narration Copy.

Etik Beyan

This study is based on the doctoral dissertation entitled ‘Imam Mālik's Hadiths Not Included in Muwatta’, which was completed on 24.09.2024 under the supervision of Prof. Dr. Ebubekir Sifil.

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf. b.y., Mektebetü’l-Asriyye, 1420/2000.
• A’zamî, Muhammed Mustâfa. Muvattau’l-İmâm Mâlik. Ebu Dabi, 1425.
• Bara Elhachem Debek, İmam Malik’in Muvatta’da Olmayan Rivayetlerinin Tespit ve Tahlili. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Behîrî, Ebû ʿOsmân Saʿîd b. Muhammed b. Ebî el-Huseyn Ahmed b. Muhammed b. Caʿfer b. Muḥammed b. Behîr en-Neysâbûrî. es-Sâlis min Fevâîd Ebî ʿOsmân el-Behîrî (Yazma Eserden Üretilen Dijital Basım), Şam: el-Mektebetü'z-Zâhiriyye, 2004.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâh sallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Kahire: Dâru Tavki’n-Necât, 1433/2012.
• Cevherî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdullah b. Muhammed el-Ğâfikî el-. Müsnedü’l-Muvattaʾ. thk. Lutfî b. Muhammed Sağîr. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1418/1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Ehâdîsü’l-Muvatta’ ve’tifâku’r-ruvât ’an Mâlik ve’htilâfühüm ziyâdeten ve naksan. thk. Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1419/1998.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-Ehâdîs elletî hûlife fîhâ Mâlik b. Enes. thk. Ebû Abdu’l-Bârî Rıza b. Hâlid el-Cezâirî. 1 Cilt. İmarât: Mektebetü Ehli’l-Hadis, 1418/1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Garâʾibü Mâlik (Eḥâdîsü Mâlik elletî leyse fi’l-Muvattaʾ). Şamile nüshası, ts.
• Doğanay, Ramazan. “Bir Fakîh Olarak Şeybânî’nin Hadisçiliği: el-Ḥucce ʿalâ ehli’l-Medîne Adlı Eseri Özelinde”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (30 Aralık 2022), 463-492.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1431/2010.
• Ebû Muhammed ʿAbdulmüʾmin b. Halef Şerefuddîn ed-Dimyâtî. es-Sâmin min Muʿcemi şuyûhi'd-Dimyâtî. Yazma Eserden Üretilen Dijital Basım, el-Mektebetü'ş-Şamile, 2004.
• Ebû Tâhir Sadrüddîn es-Silefî Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Isbahânî. el-Meşyehatu’l-Bağdâdiyye, thk. Ahmed el-Hadarî. Yazma Eserden Üretilen Dijital Basım, el-Mektebetü'ş-Şamile.
• Ebü’l-Abbas, Ahmed b. Tâhir b. Ali el-Endelûsî. el-Îmâʾ ilâ eṭrâfi eḥâdîsi’l-Muvatta. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me’arif, 1424/2003.
• Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Müsnedü’l-İmam Ebî Hanîfe, thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1415/1995.
• Hamdân, Nezîr. el-Muvatta’ât li’l-imam Mâlik. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1416/1995.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Kifâye fî ʿİlmi’r-Rivâye. thk. Ebû ʿAbdullâh es-Sevrakî - İbrâhîm Hamdî el-Medenî. Medine: y.y., ts.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b Abdullah b Muhammed en-Nemerî. el-İstizkârü’l-Câmiʿ li-mezâhibi fukahâʾi’l-emsâr ve ʿulemâʾi’l-aktâr fîmâ tezammenehü’l-Muvattaʾ min meʿâni’r-reʾy ve’l-âsâr. thk. Salim Muhammed Ata. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî. et-Tekassî li-hadîsi’l-Muvattaʾ ve şüyûhi’l-İmâm Mâlik. thk. Faysal Yusuf Ahmed el-Ali - et-Tahir el-Ezher Huzeyri. 1 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1433/2012.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevi - Muhammed Abdülkebir el-Bekri. 24 Cilt. Tıtvan: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b Abdullah b Muhammed en-Nemerî. el-ʾİntikâ’ fî fedâîli’s-selâseti’l-ʾeʾimmeti’l-fukahâʾ. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed ʿAbdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Âdâbu’ş-Şâfiʿî ve menâkıbuhu. thk. ʿAbdulğanî ʿAbdulhâlık. Beyrut: y.y., 1424/2003.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed ʿAbdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-Taʿdîl. Haydarabad; Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Kutluboğâ, Ebû’l-Fidâʾ Kâsım b. Kutluboğâ el-Cemâlî. Tâcu’t-Terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazn Yûsuf. Dımaşk: y.y., 1413/1992.
• İbnü’l-Muzaffer, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. el-Muzaffer b. Mûsâ el-Bezzâz el-Bağdâdî. Garâʾibü hadîsi’l-İmâm Ebî ʿAbdillâh Mâlik b. Enes. thk. Ebi Abdülbari Rıza b. Halid el-Cezâirî. 1 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selef, 1418/1997.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1990.
• Ḳâdî ʿİyâd, Ebû’l-Fadl ʿIyâd b. Mûsâ el-Yahsubî el-. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik. thk. İbn Tâvît et-Tancî vd. 8 Cilt. Mağrib: Matbaʿatu Fudâle, 1385/1965-1403/1983.
• Kemâhî, Osman b. Saîd. el-Müheyyâ fî keşfi esrâri’l-Muvatta. thk. Ahmed Ali. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadis, 1426/2005.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Akvemü’l-mesâlik fî bahsi rivâyeti Mâlik an Ebî Hanîfe ve rivâyeti Ebî Hanîfe an Mâlik (İhkâku’l-Hak’la birlikte). Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvattaʾ. thk. Muhammed Fuʾâd ʿAbdulbâkî. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvattaʾ (Rivâyetu’ş-Şeybânî). thk. ʿAbdülvehhâb ʿAbdüllatîf. b.y.: y.y., ts.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvattaʾ (Rivâyetu Ebî Musʿab), ed. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf - Mahmûd Halîl. Beyrût: Muʾessesetu’r-Risâle, 1434/2013.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta’ (Rivâyetu Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî el-Endelüsî). thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1417/1997.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta’ (Rivâyetu Abdillah b. Mesleme el-Ka‘nebî). thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1420/1999.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta’ (Rivâyetu İbni’l-Kâsım). thk. Muhammed b. Alevî b. Abbâs el-Mâlikî, Abudabi: el-Mecmeu’s-Sekafî, 1425/2004.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta’ (Kıt’a min Muvatta’ İbn Ziyâd), thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr. t.y.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta’ (Rivâyetu Süveyd b. Saîd el-Hadesânî). thk. Abdülmecîd Türkî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1415/1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1374/1955.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurrahmân Ahmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. el-Müctebâ mine’s-Sünen es-Sünenü’s-suğrâ. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetu’l-Matbûʿâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Oral, Kenan. Muvatta’ Oluşum Süreci Tasnifi ve Nüsha Farklılıklarının Sebepleri. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Özkan, Halit. Hicri İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Reşîd el-Attâr, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ b. Alî b. Abdullâh b. Alî b. Muferrec Reşîduddîn el-Kureşî el-Emevî en-Nablusî el-Mısrî el-Maʿrûf bi’r-Reşîd el-Attâr. Mücerredu esmâi’r-ruvât ʿan Mâlik el-Müstedrek ale’l-Hatîb ve’l-Attâr. thk. Ebû Muhammed Sâlim b. Ahmed b. Abdulhâdî es-Selefî. b.y.: y.y., 1418/1997.
• Rıza b. Hâlid Bûşame, Ehâdîsu’l-İmâm Mâlik Hârice’l-Muvatta’. Islahu’s-selefiyye. 32, Cezayir. Sâlih Avmâr, Merviyyâtu Mâlik b. Enes (h. 179) Mimmâ Leyse fi’l-Muvatta’ -Cem’an ve Dirâseten-. Cezayir: Emir Abdulkadir İslami Bilimler Üniversitesi, 2024.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-ʿArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad, 1411/1991.
• Sifil, Ebubekir. Muvatta Nüshaları Muhteva Analizi. İstanbul: Rıhle Kitap, 2017.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr el-Hudayrî. el-Fânîd fî Halâveti’l-Esânîd, thk. Remzî Saʿdu’d-Dîn Dimeşkiyye. Beyrut: Dâru'l-Beşâiri'l-İslamiyye, 1420/1999.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr el-Hudayrî. Tezyînü’l-memâlik bi-menâkıbi’l-İmâm Mâlik. thk. Hişâm b. Muhammed el-Hasenî. Mağrib: Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîsiyye, 1431/2010.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr el-Hudayrî. Tedrîbu’r-râvî fî şerḥi Takrîbu’n-Nevâvî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, ts.
• Şurahbilî, Muhammed b. Hasen. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî ve rivâyetühû li’l-Muvatta. Agadir: Câmiatü’l-Karaviyyin, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1418/1998.
• Uğurlu, Tuğberk. İmam Mâlik’in Muvatta’da Yer Almayan Hadisleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Yayın yer: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Zevâvî, İsa b. Mesud b. Mansur. Menâkıbu seyyidinâ el-İmâm Mâlik, thk. Ebû Abdülber Kâvâ Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kütübü'l-İlmiyye 1415/1994.
• Zürkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdülbâkî b. Yûsuf. Ebhecü’l-mesâlik bi-şerhi Muvattaʾi’l-İmâm Mâlik. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfetü’d-Dînîyye, 1424/2003.