İNSAN HAKLARININ EVRENSELLİĞİ VE KÜLTÜREL GÖRECELİLİK TARTIŞMASI BAĞLAMINDA TAKDİR MARJI DOKTRİNİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 11, 15 - 46, 27.07.2023

Emine Betül Göktaş

https://doi.org/10.59162/tihek.1254333

Öz

İnsan hakları, ulusal ve uluslararası belgelerde düzenlenip yazılı hukuk alanına dahil olduğundan beri birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Bu tartışmalardan bir tanesi, herkes için geçerli bir insan hakları anlayışı olup olamayacağı üzeredir. Tartışmanın bir kutbu insan haklarının evrensel olduğunu savunurken, buna zıt olan kutup farklı kültürler için farklı insan hakları anlayışlarından bahsetmenin mümkün olabileceği üzerinde söylemlerini yoğunlaştırmıştır. Günümüzde insan haklarının herkes için geçerli olan evrensel haklar olduğu anlayışı genel kabul görmektedir. Bununla birlikte kültürel çeşitliliği koruma, kültürlere saygı gibi çeşitli gerekçelerle farklı kültürlerde yer alan uygulamalara da uluslararası hukuk tarafından zaman zaman müsaade edilmiştir. Bunun örneklerini Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihatlarında görmek mümkündür. Mahkeme önüne gelen dava konusu uygulamanın Sözleşmeye aykırılığına ilişkin tespitte bulunurken söz konusu uygulamayı o kültürün kendi bağıntısı içerisinde değerlendirme yoluna gitmektedir. Bunu yaparken kendi oluşturduğu takdir marjı doktrinine dayanan Mahkeme, birtakım eleştirilere de maruz kalmıştır. Bu çalışmada; insan haklarının evrenselliği ve kültürel görecelilik tartışması bağlamında takdir marjı doktrininin nasıl değerlendirildiği, bu kapsamda doktrine nasıl eleştiriler getirildiği ele alınmış ve nihayetinde takdir marjı doktrininin insan haklarının evrenselliği anlayışıyla uyumu noktasında ortaya çıkan problemler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları, Evrensellik, Kültürel Görecelilik, Takdir Marjı Doktrini, Human Rights, Universality, Cultural Relativity, Doctrine of Margin of Appreciation

THE DOCTRINE OF MARGIN OF APPRECIATION IN THE CONTEXT OF DISCUSSION BETWEEN THE UNIVERSALITY OF HUMAN RIGHTS AND CULTURAL RELATIVITY

Öz

Since human rights have been regulated in national and international documents and have been incorporated in the field of written codified law, it has initiated controversies. One of these controversies is about whether there can be a valid understanding of human rights for everyone. While one party of the discussion argued that human rights are universal, opposing thoughts keep mind their discourse on the possibility of talking about different understanding of human rights for different cultures. As of today, it is generally accepted that human rights are universal rights that apply to everyone. Furthermore, distinctive practices in different cultures have been allowed from time to time by international law for various reasons such as protecting cultural diversity and respecting cultures. It is possible to see examplified versions of this in case law of the European Court of Human Rights. While determining the violation of the Convention, the application that is the subject of the cases before the Court, tries to evaluate the application in question within the context of culture. Making this assessment based on the margin of appreciation doctrine it created, left the Courts subject to some criticism. This study encompasses how the margin of appreciation doctrine is evaluated and how the doctrine is criticized in the context of the debate on the universality of human rights, with reference to cultural relativism. Finally, the problems that arise in the compatibility of the margin of appreciation doctrine with the understanding of the universality of human rights have been evaluated.

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları, Evrensellik, Kültürel Görecelilik, Takdir Marjı Doktrini, Human Rights, Universality, Cultural Relativity, Doctrine of Margin of Appreciation

Kaynakça

• Benvenisti, E. (1999). Margin of Appreciation, Consensus and Universal Standard, International Law and Politics, 31, 843- 854.
• Brauch, J. A. (2005). The Margin of Appreciation and the Jurisprudence of the European Court of Human Rights: Threat to the Rule of Law, Columbia Journal of European Law, 11, , Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2094565.
• Brennan, K. (1989). The Influence of Cultural Relativism on International Human Rights Law: Female Circumcision as a Case Study, Minnesota Journal of Law & Inequality: A Journal of Theory and Practice, 7(3), 367-398.
• Can, M. (2019). İnsan Hakları ve Demokrasi Arasındaki İlişkinin Felsefi Analizi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23 (Özel Sayı) , 2155 - 2167.
• Case of A, B and C v. Ireland (16.12.2010), application no: 25579/05, 21.05.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-102332 adresinden alındı.
• Case of Christine Goodwin v. The United Kingdom (11.07.2002), application no: 28957/95, 18.05.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-60596 adresinden alındı.
• Case of Egeland and Hanseid v. Norway (16/07/2009), application no: 34438/04, 20.01.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-92246 adresinden alındı.
• Case of Evans v. The United Kingdom (10/04/2007), application no: 6339/05, 13.05.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-80046 adresinden alındı.
• Case of Sheffield and Horsham v. The United Kingdom (30.07.1998), 31–32/1997/815– 816/1018–1019, 16.05.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng? i=001-58212 adresinden alındı.
• Case of Tyrer v. The United Kingdom (25/04/1978), application no: 5856/72, 05.02.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57587 adresinden alındı.
• Case of Vo v. France (08.07.2004), application no: 53924/00, 16.05.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-61887 adresinden alındı.
• Case of Z v. Finland (25.02.1997), application no: 22009/93, 14.02.2023 tarihinde HUDOC: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-58033 adresinden alındı.
• Council of Europe, (2008, 7 May) White Paper on Intercultural Dialogue “Living Together As Equals in Dignity”, Strasbourg, 20.01.2023 tarihinde COE: https://www.coe.int/t/ dg4/intercultural/source/white%20paper_final_revised_en.pdf. sitesinden alındı. (CoE, 2008)
• Çavdarcı, M. (2002). Türkiye’de Sosyal Değerlerin Aşınması Ve Kültür Sömürgeciliği. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2002.
• Çoban, A. R. (2008). Strasbourg’da Herküllere İhtiyacımız Var Mı? Ulusal Takdir Yetkisi Ve Evrensel Standartlar Arasında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, AÜHFD, 57(3), 187-223.
• Demir, E. (2008). İnsan Haklarının Evrenselliği Görüşü Karşısında Kültürel Rölativizm, MÜ- HF-HAD, 14(3), 209-242.
• Dikmen Canikoğlu, M. (2001). Anlamı, Kapsamı ve Sınırlarıyla Temel Haklar ve Anayasalarımız, DEÜ Hukuk Fakültesi Mahmut Tevfik Birsel Armağanı, DEÜ, İzmir, 461-493.
• Doğru, D. (2019). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargılamasında Takdir Marjı Doktrini, Ankara: Turhan Kitabevi.
• Donnelly, J. (Nov., 1984). Cultural Relativism and Universal Human Rights, Human Rights Quarterly , 6(4), 400-419.
• Dzehtsiarou, K. (2011). Does Consensus Matter? Legitimacy of European Consensus in the Case Law of the European Court of Human Rights. Public Law, 19.05.2023 tarihinde Academia: https://www.academia.edu/526412/Does_Consensus_Matter_Legitimacy_ of_European_Consensus_in_the_Case_Law_of_the_European_Court_of_Human_Rights sitesinden erişilmiştir.
• ECHR REFORM, (April, 2012) Margin of Appreciation. 10.01.2023 tarihinde https://www. justiceinitiative.org/uploads/918a3997-3d40-4936-884b-bf8562b9512b/echr-reform- margin-of-appreciation.pdf sitesinden alındı.
• Ekiz, S. (2022). İnsan Haklarının Evrenselliği Ve Kültürel Görecelik, İzmir Barosu Dergisi, Yıl: 87, Sayı: 2, 15-69.
• Erdoğan, M. 2019. İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, Ankara: Hukuk Yayınları.
• Esen, E. (2019). İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları Işığında Takdir Marjı Doktrini, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2019.
• Feingold, C. S. (1977). Doctrine of Margin of Appreciation and the European Convention on Human Rights, Notre Dame L. Rev., 53(1), 90-106, 15.01.2023 tarihinde https://scholarship. law.nd.edu/ndlr/vol53/iss1/6 sitesinden alındı.
• Gerards, J. (2017) The Margin of Appreciation Doctrine, the Very Weighty Reasons Test and Grounds of Discrimination. M. Balboni (ed), The principle of discrimination and the European Convention of Human Rights, Editoriale Scientifica, Forthcoming, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2875230 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2875230.
• Gerards, J. (2018). Margin of Appreciation and Incrementalism in the Case Law of the European Court of Human Rights, Human Rights Law Review, 18, 495–515, doi: 10.1093/hrlr/ ngy017.
• Greer, S, (2000). The Margin Of Appreciation: Interpretation And Discretion Under The European Convention On Human Rights, Council of Europe Publishing, 01.02.2023 tarihinde ECHR: https://www.echr.coe.int/librarydocs/dg2/hrfiles/dg2-en-hrfiles-17(2000). pdf sitesinden alındı.
• https://www.coe.int/en/web/human-rights-convention, 09.01.2023 tarihinde erişim sağlanmıştır. Işıldaklı, B. (2020). İnsan Haklarının Evrenselliği İle Kültürel Rölativizmin Paradoksu, Tarsus Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(1), 17-29.
• Káčer, M. (2021). The Universality Of Human Rights Against Cultural Relativism: Between Fiction And Reality, TLQ, 3/2021, 506-517. 08.01.2023 tarihinde www.ilaw.cas.cz/tlq sitesinden alındı.
• Karaosmanoğlu, F. (2012). İnsan Hakları, Ankara: Seçkin Yayıncılık. Keskin, E. (2020). AİHM’nin Türkiye Hakkında İfade Hürriyetine İlişkin Verdiği Kararlarda Takdir Marjı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 69(3), 1379-1414.
• Kovler, A., Zagrebelsky, V., Garlicki, L., Spielmann, D., Jaeger, R., Liddell, R. (2008). The role of consensus in the system of the European 9 Convention on Human Rights, Dialogue Between Judges, European Court of Human Rights, Council of Europe, Strasbourg, 9-15. (Organising Committee).
• Kratochvíl, J. (2011). The Inflation of the Margin of Appreciation by the European Court of Human Rights, Netherlands Quarterly of Human Rights, 29/3, 324–357, 16.01.2023 tarihinde https://www.corteidh.or.cr/tablas/r26992.pdf sitesinden alınmıştır.
• Ostrovsky, A. A. (2005). What’s so Funny About Peace, Love, and Understanding? How the Margin of Appreciation Doctrine Preserves Core Human Rights within Cultural Diversity and Legitimises International Human Rights Tribunals, Hanse Law Review, 1(1), 47-64, 2005, 09.01.2023 tarihinde SSRN: https://ssrn.com/abstract=716242 sitesinden alınmıştır.
• Önok, R. M. (2006). Uluslararası Boyutuyla İşkence Suçu, Ankara: Seçkin Yayıncılık. Örnek, Y. M. (2019). İnsan Onurunu Anlamak, S. S. Çebi ve K. Öz içinde, İnsan Onuru ve İnsana Saygı Sempozyumu (s. 35-44), Ankara: Adalet Yayınevi.
• Özyurt, C. (2006). Modern Bir Olgu Olarak İnsan Haklarının Küreselliği ve Kültürelliği, Sivil Toplum Dergisi, 4(13-14), 73-82.
• Ryan, C. (2014). The Margin Of Appreciation in A, B and C v. Ireland: A Disproportionate Response To The Violation Of Women’s Reproductive Freedom, UCL Journal of Law and Jurisprudence, 3(1), 237-261. 10.14324/111.2052-1871.024.
• Salihpaşaoğlu, Y. (2020). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller, Ankara: Adalet Yayınevi.
• Spano, R. (2014). Universality or Diversity of Human Rights? Strasbourg in the Age of Subsidiarity, Human Rights Law Review, 14(3), 487–502, https://doi.org/10.1093/hrlr/ngu021.
• Spielmann, D. (2014). UCL – Current Legal Problems (CLP) lecture Whither the Margin of Appreciation?, 03.01.2023 tarihinde https://www.echr.coe.int/documents/speech_ 20140320_london_eng.pdf sitesinden erişilmiştir.
• Stone, T. W. (2003). Margin of Appreciation Gone Awry: The European Court of Human Rights’ Implicit Use of the Precautionary Principle in Fretté v. France to Backtrack on Protection from Discrimination on the Basis of Sexual Orientation, CONN. PUB. INT. L.J., 3(1), 218-236.
• Sweeney, J. A. (2005). Margins of Appreciation: Cultural Relativity and the European Court of Human Rights in the Post-Cold War Era, The International and Comparative Law Quarterly, 54(2), 459-474.
• Tepe, H. (2010). İnsan Hakları: Kavram, Kapsam ve Ölçüt, S. Çağlar içinde, Disiplinlerarası Yaklaşımla İnsan Hakları (s. 1-32), İstanbul: Beta Yayıncılık.
• Tezcan, D., Erdem, M. R., Sancakdar, O., Önok, R. M. (2021). İnsan Hakları El Kitabı, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• The Lisbon Network, Judicial Professions, The Margin Of Appreciation. 24.02.2023 tarihinde CoE: https://www.coe.int/t/dghl/cooperation/lisbonnetwork/themis/echr/paper2_ en.asp sitesinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, 27.05.2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ . sitesinden erişilmiştir.
• Türmen, R. (2002). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Açısından Temel Hak Ve Özgürlüklerin Kapsamı Ve Sınırlamaları, Yargıtay Dergisi, 28(1-2/Ocak-Nisan), 192-213.
• Universal Declaration of Human Rights. (1948). 01.01.2023 tarihinde UN: https://www. un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights sitesinden alınmıştır.
• Ünal, Ş. (1997). Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
• Yavuz, N., Duman, T., Karakaya, N. (2020). İnsan Hakları ve Demokrasi, Ankara: Pegem Akademi.
• Yeşilçayır, C. (2018). İnsan Haklarının Aydınlatılmasında Felsefi Bilginin Önemi, Kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 0(31), 239-261.
• Zabunoğlu, H. G. (2011). Kültürel Görecelik ve İnsan Haklarının Evrenselliği. Zabunoğlu Armağanı içinde (s. 789-812), Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• 15 Nolu Protokol Hakkında Bilgilendirme, Türkiye Barolar Birliği, 29.05.2022 tarihinde TBB: https://www.barobirlik.org.tr/Haberler/15-nolu-protokol-hakkinda-bilgilendirme- 81723 sitesinden erişilmiştir.