Opinions on conservation, economical importance and using possibility of Turkish Soapworts (Gypsophila L. and Ankyropetalum Fenzl spp.)

Yıl 2011, Cilt: 12 Sayı: 1, 57 - 61, 18.04.2011

Hasan Özçelik , Bekir Yıldırım

Öz

In our country, many plant species are used for economic purposes. In this paper, using possibilities of taxa in economic importance which belonging to genera Gypsophila L. and Ankyropetalum Fenzl (Caryophyllaceae) are explained. Some findings which based on the experiences of traditional usings of local people are recorded by us and some ones are compiled from literature knowledge. Some species belonging to genera Gypsophila and Ankyropetalum are fairly important in economy. Saponin-rich and economically important taxa of these genera are named as “Çöven” by public. These taxa are used to make “Tahini Halvah”, “Foam Halvah”, “Turkish Delight”, “Herbal Cheese” and “Bread of Çöven”, also to product detergent as fabrication, fire extinguisher, liquor, soap and to obtain commercial saponin. These plants notified as diuretic, expectorant, acne remover are used to polish gold at jewellery sector and exported to abroad. However, to be largely collecting from nature of these taxa which has large using area, brings along disappearing danger for these plants.
Keywords: Soapwort, Gypsophila L., Ankyropetalum Fenzl, Caryophyllaceae, Türkiye

Anahtar Kelimeler

-

Türkiye çövenlerinin (Gypsophila L. ve Ankyropetalum Fenzl spp.) ekonomik önemi, kullanım olanakları ve korunması üzerine düşünceler

Öz

Ülkemizde bir çok bitki ekonomik amaçlarla kullanılmaktadır. Bu makalede, Gypsophila L. ve Ankyropetalum Fenzl (Caryophyllaceae) cinslerine ait ekonomik açıdan önemli olan taksonlarının kullanım olanakları anlatılmaktadır. Bulguların bir kısmı yerel halkın tecrübelerine dayanarak geleneksel kullanımına ait olup tarafımızdan kaydedilmiş; bir kısmı da literatür bilgilerine dayanarak derlenmiştir. Gypsophila L. ve Ankyropetalum Fenzl cinslerine ait bazı türler ekonomik bakımdan oldukça önemlidir. Bu cinslerin saponin bakımından zengin ve ekonomik önemi olan taksonları halk arasında “Çöven” adıyla bilinmektedir. Bu taksonlardan tahin helvası, köpük helvası, lokum, otlu peynir ve çöven ekmeği yapımında; fabrikasyon olarak kimyasal temizleyici imalatı, yangın söndürücü imalatı, likör imalatı, sabun imalatı ve ticari saponin elde etmede yararlanılmaktadır. Tıbbi açıdan idrar söktürücü, balgam söktürücü, sivilce giderici etkileri olduğu belirtilen bu bitkiler kuyumculuk sektöründe temizleyici ve altın parlatmada amacıyla kullanılmakta ve yurt dışına ihraç edilmektedir. Bu kadar geniş kullanım alanına ve ticari öneme sahip olan bu taksonların büyük ölçüde doğadan toplanıyor olması, bu bitkiler için yok olma tehlikesini de beraberinde getirmektedir.
Anahtar kelimeler: Çöven, Gypsophila L., Ankyropetalum Fenzl, Caryophyllaceae, Türkiye

Anahtar Kelimeler

Çöven, Gypsophila L., Ankyropetalum Fenzl, Caryophyllaceae, Türkiye

Kaynakça

• Acebes, B., Díaz – Lanza A. M., Bernabé, M., 1998. A saponin from the roots of Gypsophila bermejoi. Phytochemistry, Vol. 49, No. 7.
• Ataşlar, E., 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, 11 (Supplement 2): sayfa 49 – 50, Edinburgh Univ. Press.
• Ataşlar, E., Ocak, A., 2005. Gypsophila osmangaziensis (Caryophyllaceae), a new species from Central Anatolia, Turkey. Ann. Bot. Fennici 42: 57–60.
• Babaoğlu, M., Gezgin, S., Topal, A., Sade, B., Dural, H., 2004. Gypsophila sphaeroceplala Fenzl. ex Tchihat.: A Boron Hyperaccumulator Plant Species That May Phytoremediate Soils with Toxic B Levels, Turk J. Bot. 28, 273 – 278.
• Baylan, N., Artık, N., Cemeroğlu, B., 1993. Tahin Helvalarında Saponin Miktarı Üzerinde Bir Araştırma. Doğa 17, 785 – 800.
• Bayram, E., S. Kırıcı, S. Tansı,G. Yılmaz, O. Arabacı, S. Kızıl, İ. Telci 2010, Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler Üretiminin Arttırılması Olanakları, Türkiye Ziraat Müh. 7. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak 2010 Ankara, Bildiri Kitabı I: 437-456.
• Baytop, T., 1984. Türkiye’ de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). İstanbul Üniversitesi Yayınları, No: 3255, Eczacılık Fakültesi Yayınları, No: 40, 520s. İstanbul.
• Çağlayanlar, E., 2006. Çöven Ekstraktının Maya Performansı, Hamur Reolojik Özellikleri ve Ekmek Kalitesi Üzerine Etkisi, Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Denizli.
• Davis, P.H., Mill, R.R., Tan, K., 1988. Flora of Turkey and the East Agean Islands, 10 (Supplement): sayfa 73 – 75, Edinburgh Univ. Press.
• Gaygısız, M., Akınerdem, F., 1998. Konya Yöresi Çöven Türlerinden (Gypsophila venusta Fenzl.)’ nın Bazı Bitkisel Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, S. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 12 (16): 56- 64.
• Hakkı, E. E., Ünlü, A., Özbek, Z., Gezgin, S., Babaoğlu, M., 2006. Bor Biriktiren Gypsophila L. Cinsi Bitkilerin Moleküler Genetik Yöntemlerle Karakterizasyonu, S. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 20 (40): 27 – 31.
• Huber – Morath, A., 1967. Flora of Turkey and the East Agean Islands, 2: sayfa 149 – 171, Edinburgh Univ. Press.
• İnan, M., 2006. Çukurova Koşullarında Farklı Kökenli Çöven (Gypsophila sp.) Türlerinde Kök Verimleri ve Saponin İçeriklerinin Araştırılması, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü(Doktora Tezi), Adana.
• Korkmaz, M., 2006. Türkiye’ de Yetişen Bazı Tek Yıllık Gypsophila L. (Caryophyllaceae) Taksonları Üzerinde Biyosistematik Çalışmalar, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Isparta.
• Koyuncu, M., Kılıç, C. S., Güvenç, A., 2008. Soaproot Yielding Plants of East Anatolia and Their Potential in Nature, Turk J. Bot. 32, 489 – 494.
• Özçelik, H., 1989. Van ve Yöresinde Süt Mamüllerinin Hazırlanmasında Yararlanılan Bitkilerin Kullanılışları Üzerine Bir Araştırma, TUBITAK, Doğa Türk Tarım ve Ormancılık Derg., 13, 2; 356-360.
• Özçelik, H., Ay, G., Öztürk, M., 1992. Ankyropetalum gypsophiloides Fenzl (Caryophyllaceae) Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Ekolojik Çalışmalar, Fırat Üniversitesi, XI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Elazığ.
• Özçelik, H., Özgökçe, F., 1995. Taxonomic Contributions to Genus Gypsophila L. (Caryophyllaceae) From East Anatolia (Turkey). IV. th Plant Life of South West Asia Symposium, 195-209, May, 23-25. 1995, İzmir.
• Özçelik, H., Demir, M., 1997. Bazı Doğal Faydalı Bitkilerin Adaptasyonları Üzerine Bir Araştırma, S. D. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2, 107 – 115.
• Özçelik, H., Özgökçe, F., 1999. Gypsophila bitlisensis Bark. ve Gypsophila elegans Bieb. Üzerinde Morfolojik, Taksonomik ve Ekolojik Araştırmalar, I. International Symposium on Protection of Natural Enviroment & Ehrami Karaçam, Kütahya/Türkiye, 295-313.
• Özçelik, H., Muca, B., 2010. Ankyropetalum Fenzl (Caryophyllaceae) Cinsine Ait Türlerin Türkiye’deki Yayılışı ve Habitat Özellikleri. BİBAD – Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 3 (2): 47–56.
• Özer, M., 2001. Tabiat Eczanesi Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi, Doğan Baharatçılık ve Kimyevi Maddeler Tic. San. A. Ş., 432s. İstanbul.
• Özhatay, N., Atay, S., 1997. Kekik in Trade in Turkey, XI World Forestry Congrees 13- 22 October 1997 Antalya, Vol. 3, Topic: 15, 234- 237.
• Öztürk, A., Öztürk, S., Kartal, Ş., 2000. Van Otlu Peynirlerine Katılan Bitkilerin Özellikleri ve Kullanılışları. OT Sistematik Botanik Dergisi, 7, 2, 167 – 179.
• Öztürk, M., Özçelik, H., 1991. Doğu Anadolu’ nun Faydalı Bitkileri (Useful Plants of East Anatolia), SİSKAV (Siirt, İlim, Spor, Kültür ve Araştırma Vakfı), Semih Ofset Matbaacılık Yayıncılık ve Ambalaj Sanayi Limited Şirketi, Ankara.
• Sezik, E., 1982. Türk Çöveninin Menşei ve Kalitesi, Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi, 12, 41 – 64.
• Tanker, M., Tanker, N., 1985. Saponozoitler, Farmakognozi 1, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fak. Yay. No: 58, 230 – 239.
• Tanker, N., Koyuncu, M., Coşkun, M., 1998. Farmasötik Botanik, Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları, Ders Kitapları No:78, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• Velioğlu, S., 2001. Çöven Ekstraktı Üretim Koşullarının Belirlenmesi ve Standardize Edilmesi Üzerine Araştırma, TÜBİTAK, Tarım Ormancılık ve Gıda Teknolojileri Araştırma Grubu (TOGTAG), Proje No: 2467.
• Yurdagel, Ü., Baysal, T., 1996. Helva Yapımında Çöven Kökü ve Meyan Kökünün Kullanımı, Gıda Teknolojisi, 1, 2, 35 – 37.
• Zeybek, N., 1985. Farmasötik Botanik, Kapalı Tohumlu Bitkiler Sistematiği ve Önemli Maddeleri, Ege Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları, No. 1