17. Yüzyılda Üsküdar’da Temel Bilgi Kaynaklarının Kategorizasyonunun Tereke Kayıtları ile Tespiti ve Yorumlanması

Yıl 2025, Cilt: 39 Sayı: 3, 321 - 354, 30.09.2025

Esra Muhacır

https://doi.org/10.24146/tk.1641690

Öz

Amaç: 17. yüzyıl Osmanlı Üsküdar’ında dolaşımda olan kitaplar üzerinden kitap kültürünün haritasının çıkarılması ve kitapların konuları hakkında genel bir değerlendirmenin yapılması bu çalışmanın ana gayesini oluşturmaktadır.

Yöntem: Bu inceleme yapılırken 17. yüzyılda Üsküdar Mahkemesi’nde tutulmuş olan şer’iyye sicillerinin tamamı taranarak içerisinde kitap bulunan tüm terekeler tespit edilmiştir. Veri toplama aşamasında terekelerin bulunduğu sicil defterleri arasında bir seçim yapılmamış, bu yüzyıla ait bütün terekeler değerlendirilmiştir. Terekelerde tespit edilen eserlere bağlı kalarak hem bu yüzyılda Üsküdar’da tespit edilen kitaplar incelenmiş hem de bu eserlerin 16. yüzyıl Üsküdar kitap kültürü ile benzer ve farklı yönleri üzerinde karşılaştırma ve değerlendirmeler yapılmıştır.

Bulgular: 16. yüzyıldan farklı olarak 17. yüzyılda 187 yeni kitabın Üsküdar’da dolaşımda olduğu tespit edilmiştir. Bir önceki yüzyılda bu sayı 52 idi. 16. yüzyılda kitap sahipliği büyük ölçüde ilmiye sınıfıyla sınırlıyken, 17. yüzyılda berberler, cündîler, çavuşlar, helvacılar, kethüdalar, keresteciler, paşa hizmetkârları, saray kapıcıları, odabaşılar ve tabipler gibi hem farklı esnaf gruplarının hem de askerî sınıfa mensup çeşitli bireylerin de kitap sahibi oldukları görülmektedir. Elde edilen veriler, 16. yüzyıl sonrasında kitap sahipliği oranlarında belirgin bir artış yaşandığını ortaya koymaktadır. 16. Yüzyılda toplam tereke sayısı içerisinde kitap bulunan terekelerin oranı %1,62 iken 17. Yüzyılda bu oranın %4,50’ye ulaşarak 3 katına çıktığını görmekteyiz.

Sonuç: 17. yüzyılda, daha önce 16. yüzyılda hiç rastlanmamış konu ve türde birçok kitabın terekeler aracılığıyla dolaşımda olduğunu görmekteyiz. Yine 16. yüzyılda üst sınıfa mensup kitap sahibi kimselerin tereke kaydı sicillerde yer almazken, bu dönemde hem toplumun farklı sınıflarına mensup kişiler hem de üst düzey devlet yöneticileri kitap sahibi olarak karşımıza çıkmaktadır. Üsküdar’da bireysel refah ve zenginlik 16. yüzyılda sınırlı düzeydeyken, 17. yüzyılda belirgin şekilde artmış; bu gelişmeyle birlikte şehirdeki kültürel yaşam canlanmış, kitap edinme ve kitap bulundurma oranları da gözle görülür biçimde yükselmiştir.

Özgünlük: Bu çalışma Üsküdar’ın kitap kültürünü ve bilgi tarihini şer’iyye sicilleri çerçevesinde ve terekeler odağında 16. ve 17. yüzyıllar arasında benzer ve farklı yönleri bakımından mukayeseli olarak incelemesi açısından yeni bir yaklaşım getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kitap Kültürü , Bilgi Tarihi , Üsküdar Kadı Sicilleri , Şer'iyye Sicilleri , Tereke Kayıtları , Kitap ticareti

An Analysis of the Categorization of Core Informaiton Resources in 17th-Century Üsküdar Based on Probate Inventories

Öz

Purpose: This study primarily seeks to explore the mapping of book culture in 17th-century Ottoman Üsküdar by analyzing the circulation of books and conducting a general evaluation of their subjects.

Method: In this study, all şer’iyye court records from the 17th century kept at the Üsküdar Court were thoroughly examined to identify probate inventories (terekes) that included books. No selection was made among the probate records; instead, all terekes from this century were systematically analyzed. Based on the identified books, both the books circulating in 17th-century Üsküdar and their similarities and differences with 16th-century Üsküdar book culture were examined through comparative analysis.

Findings: Unlike in the 16th century, 187 new books were found to be in circulation in Üsküdar during the 17th century. In the previous century, this number was 52. While book ownership in the 16th century was primarily confined to the ilmiye (scholarly) class, in the 17th century, various groups such as barbers, cündîs (cavalry soldiers), çavuşes (messengers), confectioners, kethüdas (stewards), lumber merchants, paşa servants, palace gatekeepers, odabaşıs (chamberlains), and physicians were also found to own books. The data reveal a significant increase in book ownership rates after the 16th century. While book ownership was recorded at 1.62% in the 16th century, it increased threefold to 4.50% in the 17th century.

Conclusion: The findings indicate that, in the 17th century, many books of subjects and genres previously unrecorded in the 16th century were in circulation through terekes.
Additionally, while book ownership in the 16th century was predominantly limited to the upper class, and their records were absent from şer’iyye registers, in the 17th century, individuals from various social classes, as well as high-ranking state officials, emerged as book owners. In Üsküdar, individual prosperity and material wealth remained relatively limited throughout the 16th century; however, the 17th century witnessed a marked socio-economic transformation. This shift contributed to the flourishing of urban cultural life, which was reflected in a considerable increase in book ownership and the circulation of written materials.

Originality: This paper departs from prior research by focusing on Üsküdar’s book culture and intellectual history within the framework of şer’iyye records, specifically examining terekes and offering a diachronic analysis that traces developments and contrasts from the 16th to the 17th century.

Anahtar Kelimeler

Book Culture , history of knowledge , Üsküdar kadı registers , court records , probate inventories

Kaynakça

• İSAM Kütüphanesi Arşivi ( t.y.). Üsküdar ŞS, no. 104, 110, 129, 137, 150, 158, 159, 160, 167, 178, 180, 185, 189, 193, 196, 200, 215, 222, 235, 236, 248, 253, 260, 273, 290, 292, 298, 299, 302, 316, 317, 320, 322, 325, 327.
• Açıl, B. (2017). On yedinci yüzyıl İstanbul’unda âlim ve kitap ilişkisi: Cârullah Efendi örneği. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlıda İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl içinde (s. 45-56 ). Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Açıl, B. (2020). Osmanlı Kitap Kültürü: Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. İLEM Yayınları.
• Akgündüz, A. (1994). Dürerü’l-Hükkam. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 10, s. 28-29). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Altuntaş, Z. (2004). 19. Yy’ın İlk Yarısında Kadın Terekelerine Göre Osmanlı İktisâdî ve İctimâî Hayatı [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Atbaş, Z. (2007). Mevlevî dergahlarında hazırlanmış Konya Mevlâna Müzesindeki minyatürlü Hadîkatü’s-Süedâ yazmaları. Mevlana Ocağı içinde (s. 305-320). Kombassan Vakfı.
• Aykut, N. (1997). Hasanbeyzade Ahmed Paşa. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 16, s. 363-364) Türkiye Diyanet Vakfı.
• Baktır, M. (1999). İbn Melek. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 20, s. 175-176). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bayraktar, M. F. (2013). Zernûcî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 44, s. 294-295 Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bostan, M. H. (2012). Üsküdar. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 42, s. 363-368). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Canbakal, H., Filiztekin, A. (2021). Wealth and demography in Ottoman probate inventories: A database in very long-term perspective. Journal of Economic and Social History of the Orient, 64(1–2), 1–33.
• Çağrıcı, M. (2000). İhyâü Ulûmi’d-Din. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 22, s. 10-13). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çelebioğlu, A. (1989). Ahmed Bican. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 2, s. 49-51). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çelebioğlu, A. (2018). Muhammediye. Dergâh Yayınları.
• Değirmenci, T. (2011). Bir kitabı kaç kişi okur? Osmanlı’da okurlar ve okuma biçimleri üzerine bazı gözlemler. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 13 (253), 7-43.
• Durmuş, İ., Yazıcı, T., Pala, İ. ve Fauq, H. (2003). Leyla ve Mecnun. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 27, s. 159-162). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ekici, H. (2017). Bosnalı Atfî Ahmed Efendinin Şerh-i Tuhfe’si ve şerh metodu. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 2, 19-36.
• Emecen, F. (2019). Üsküdar’ın kayıp mahallesi: Bulgurlu. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X 19-20-21 Ekim 2018: C. I. içinde (s. 159-189). Üsküdar Belediyesi.
• Ergün, M. (1996). Ders programları ve ders kitapları tarihi I: Medreselerde okutulan dersler ve ders kitapları. Afyon Kocatepe Üniversitesi Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1-16. http://www.davetci.com/g_yazilar_medrese_dersleri.htm
• Erünsal, İ. E. (2019). Osmanlılarda kadınlar ne okuyordu: XVI-XVII. Asırlar. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri içinde (s. 69-94). Timaş.
• Erünsal, İ. E. (2022). Osmanlı döneminde halkın okuduğu kitaplar: Bir değerlendirme ve bir teklif. Dost Bağının Meyveleri Nureddin Albayrak Hatıra Kitabı içinde (s. 355-362). Türk Edebiyatı Vakfı [TEDEV]) Yayınları. Erünsal, İ. (2023). Terekelerin izinde Osmanlı araştırmaları. Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (s. 29-151). Ketebe.
• Gökyay, O. Ş. (1993). Cönk. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 8, s. 73-75). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Establet, C., Pascual, J.-P. (1992). Damascene probate inventories of the 17th and 18th centuries: Some preliminary approaches and results. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 35(2), 139–163.
• Güleç, İ. (2010). Sürûrî, Muslihuddin Mustafa. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 38, s. 170-172). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Hatiboğlu, İ. (2004). Mesâbihu’s-Sünne. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 29, s. 258-260) Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kahya, E. (2000). İbnü’n-Nefis. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 21, s. 173-176). Türkiye Diyanet Vakfı
• Kandemir, M. Y. (1993). El-Câmiu’s-Sahih. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 7, s. 114-123). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kandemir, M. Y. (2020). El-Muvatta. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 31, s. 414-417). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karababa, E. (2011). Investigating early modern Ottoman consumer culture in the light of Bursa probate inventories. The Economic History Review, 64(3), 865–884.
• Karaismailoğlu, A. (2001). Kâsım-ı Envâr. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 24, s. 542-543). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karataş, A. İ. (2009). Şer’iyye Sicilleri bağlamında klasik dönem Bursa halkının kitap dünyası. İçinde 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 10-15.09.2007 Ankara. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Kaya, B. A. (2011). Taşlıcalı Yahya. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 40, s. 156-157). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kaya, N. (2001). Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 24, s. 381-383). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kılıç, H. (1989). Ahterî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 2, s. 184-185). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kılıç, H. (2001). El-Kafiye. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 24, s. 153-154). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kılıç, M. (2012). Turtûşî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 41, s. 430-431). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kırbıyık, K. (2012). Tîfâşî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 41, s. 148-150). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Koca, F. (2004). Menârü’l-Envar. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 29, s. 118-119). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Koca, F. (2020). El-Muhtasar. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 31, s. 64-66). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Koncu, H. ve Kurtuluş, R. (2013). Yusuf ve Züleyha. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 44, s. 40-41). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Konyalı, İ. H. (1976). Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi: C. I. Türkiye Yeşilay Cemiyeti.
• Kotzageorgis, P., Papastamatiou, D. (2014). Wealth accumulation in an urban context: The profile of the Muslim rich of Thessaloniki in the 18th century. Turcica, 46, 177–206.
• Kurtuluş, R. (2020). Şems-i Münşî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 38, s. 509). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kuru, L. (2019). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Üsküdar Medreseleri ve müderrisleri (Anadolu Kazasker Ruznamçelerine göre). Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X. içinde (s. 365-393) Üsküdar Belediyesi.
• Küçük, R. (2008). Riyâzü’s-Sâlihîn. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 35, s. 146-147). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mazlum, D. (1994). Üsküdar. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi içinde (Cilt. 7, s. 343-346). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı
• Mertoğlu, M. S. (2013). Zemahşeri. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 44, s. 235-238). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Muhacır, E. (2022). On yedinci yüzyılda Üsküdar’da kitap koleksiyonerleri ve sahip oldukları kitaplar. H. Aynur ve T. Artan (Ed.), Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları: İtibar ve İhtiras içinde (s. 481-499). Dergah Yayınları.
• Muhacır, E. (2022a). Osmanlı Üsküdar’ında Bilginin Toplumsallaşması XVI.-XVIII. Yüzyıllar (Şer’iyye Sicilleri Işığında) [Yayınlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Muhacır, E. (2022b). Üsküdar terekelerinde kitap sahipleri ve kitaplar: XVI. Yüzyıl. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 293-324.
• Okumuş, Ö. (1993). Câmî, Abdurrahman. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 7, s. 94-99). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ökten, S. (1993). Çağmini. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 8, s. 182-183). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özbalıkçı, M. R. (1999). İbn Hişam en-Nahvi. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 20, s. 74-77). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, A. (1991). Bahnâme. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 4, s. 489-490). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özel, A. (2001). Kadîhan. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 24, s. 121-123). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özel, A. (2022). Kaysûnizâde. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 25, s. 105-107). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özen, Ş. (2008). Sadrüşşeria. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 35, s. 427-431). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özen, Ş. (2011). Teftâzânî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 40, s. 299-308). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özen, Ş. (2013). Bir mirasın gölgesinde Velâ tartışması Müzellef Ahmed Efendi’nin terekesi ve Ganîzâde Mehmed Nâdirî’nin Şeyhülislâma mektubu. Osmanlı Araştırmaları, 41, 71-124.
• Özkan, H. (2010). Süyûtî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 38, s. 188-198). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öztürk, S. (1995). Askerî Kassama ait on yedinci asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil). Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Öztürk, Z. (2000). Muhammediye’nin iki yazma nüshası ve iki kadın müstensih. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 1, 333-338.
• Öztürk, Z. (2007). Osmanlı döneminde kıraat meclislerinde okunan halk kitapları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 401-445.
• Payne, M. T. W. (2024). The book collection of John Ostewyk, chaplain of St Magnus the Martyr, London, 1495. The Library, 25(3), 290–311.
• Raymond, A. (2004). Reflection on research in the history of the Arab city during the Ottoman period: (Sixteenth–Eighteenth centures) of Jean Sauvaget Revisited. In Text and Context in Islamic Societies (pp. 23-67). Reading: Ithaca Press.
• Reimo, T. (2010). Library catalogues and books notated in probate inventories of the 17th and 18th centuries. Journal of Baltic Studies, 41(4), 465–483.
• Strauss, J. (2009). Osmanlı İmparatorluğu’nda kimler, neleri okurdu (19.-20. Yüzyıllar)? (G. Ayaydın Cebe, Çev.). Kritik, 1(3), 205-265.
• Şahin, H. (2017). Dervişler ve Sufi Çevreler Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler. Kitap Yayınevi.
• Şahin, M. (2020). 16. yüzyılda sözlük çalışmaları ve Lügat-i Müntehab. 3. Asia Pacific İnternational Congress on Contemporary Studies içinde (s. 289-307).
• Şahin, M. S. (2022). Kısas-ı Enbiya. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 25, s. 494-495). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şeker, Ş. (2013). Ders ile Sohbet Arasında, On Dokuzuncu Asır İstanbul’unda İlim Kültür ve Sanat Meclisleri. Zeytinburnu Belediyesi.
• Tak, E. (2019). XVI-XVII. yüzyıl Üsküdar Şer’iyye Sicilleri: Diplomatik Bilimi Bakımından Bir İnceleme. Türk Tarih Kurumu.
• Tak, E., & Aydın, B. (2019). XVII. yüzyılda İstanbul medreselerinde okutulan kitaplar (Tereke kayıtları üzerine bir değerlendirme). TAKE: Türk Akademik Kültür ve Eğitim Dergisi, 19(2), 45–68.
• Uğur, M. (1993). El-Câmiu’s-Sağîr. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 7, s. 113-114). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uzun, M. İ. (1992). Burç. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 6, s. 424-426). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yaman, A. (2022). Kenzü’d-Dekâik. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 25, s. 261-262). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yazıcı, T. (1997). Hâfız-ı Şirâzî. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 15, s. 103-106). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yazıcı, T. (2010). Gülistan. DİA: Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 14, s. 240-241). Türkiye Diyanet Vakfı.