SERBEDÂRÎLERİN KİMLİK ARAYIŞ SÜRECİNDE ŞEYH HALİFE

Yıl 2023, , 381 - 390, 29.09.2023

Derya Coşkun

https://doi.org/10.60163/hbv.107.019

Öz

Bu araştırma, Şia temelli ortaya çıkan halk hareketlerinden Horasan kolunu temsil eden ve halkı dinî anlamda örgütleyen Şeyh Halife adındaki bir kişinin kendi ideolojisini yayma teşebbüsünü ortaya koymaktadır. 14. yüzyılda İran coğrafyasının birçok hanedana ev sahipliği yaptığı bilinen bir gerçektir. Moğolların etkisinin gittikçe yavaşladığı ve hâkimiyet kurdukları bölgelerde sadece bir tehdit unsuru olarak görüldüğü bu zaman zarfı, ekonomik ve sosyal adaletsizliklere karşı ortaya çıkan halk hareketlerinin de başladığı dönemdir. 14. yüzyıl Horasan’ın Sebzevâr şehrinde Şia temelli bir siyasî örgütlenme olarak adlarından söz ettiren Serbedârîler, sonraki süreçte kurulacak olan devletin de isim babası olmuşlardır. Siyasî bir toparlanma sürecinin ardından Serbedârîler adı altında kurumsallaşan bu devlet, dinî ve siyasî olmak üzere iki başlı bir idare mekanizmasıyla hareket etmiştir. Çalışmanın problemi, halkın başkaldırısında faal rol oynayan ve hareketi sistemli hale getiren Şeyh Halife’nin siyasetin içinde dinî kanadı nasıl temsil ettiği ve etkili olduğunun araştırılmasıdır. Şeyh Halife, Serbedârîlerin başkaldırış ve kimlik arayış süreçlerinde Şia temelli öğretileriyle halka yakınlaşmış ve onları sistematik bir şekilde hareketin içine dâhil etmiştir. Çalışmanın yöntemi ise literatür taramasına dayalı ana kaynaklar çerçevesinde oluşturulmuş biyografik bir çalışmadır. Bu bilgilerden hareketle makale, Serbedârîlerin kimlik arayışlarının yanı sıra siyasî arenada yer alma süreçlerinde onları örgütleyen Şeyh Halife’nin kimliği ve öğretilerini konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Şia, Şeyh Halife, Ebû Said Bahadır Han, Fakihler, Meczup

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-Semerkandî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Celâliddîn İshâk es-Semerkandî. Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn ve Mecmaʿ-ı Baḥreyn. nşr. Άdulhuseyn Nevâî. Tahran: yy., 1353/1934.
• Ahençi, Azer. “Berresi-î Avamilî Müesser der Nehostîn Merhele ez Conbeş-i Serbedârân-ı Horasan ta Teşkil-i Devlet”. Mecelle-i Danişgade-i Edebiyyat ve Ulum-i İnsanî Danişgah-ı Tahran. 76 Zemistan 1384/1964.
• Ahmetoğlu, Şahin. “Serbedârî Hareketi ve Temel Görüşleri”. Mezhep Araştırmaları 7/1, 2014, 129-154. Ajend, Yakûb. Kıyam-ı Şiî Serbedârân. Tahran: yy. 1985.
• Bausani, A. “İlhanlı Hâkimiyeti Zamanında İran’da Din”. çev. Mustafa Uyar. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32, 2002.
• Caferyân, Resul. Tarih-i Teşeyyü der İran-ez Ağaz ta Tuluˈ Devleti Safevî. Tahran: yy., 1390/1970.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları, 2012.
• Devletşâh b. Bahtişâh-ı Semerkandî. Tezkiretu’ş-şuérâ. çev. Necati Lugal. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Emânî, Muhammed Hüseyin. eş-Şehidü'l-evvel, Fakih es-Serbedârân, çev. Kemal Seyyid. Kum: Müessese-i Ensariyan Ansariyan Publications, 1995.
• Eminzâde, Ali. Conbeşha-i Şiî der Tarih-i İran. Sebzevar: İntişârât-i Ümid Mehr, 1384/1964.
• Erdekânî, Hamide Tarakkî. “Serbedârân-ı Ser Be Dâr ”. Mecelle-i Ferheng-i Pûya. 15 Zemistan 1388/1968.
• Farsiani, Madjid. Sosyoloji Açısından Horasan Sarbadâran Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Genel Sosyoloji Kürsüsü, Doktora Tezi, 1978.
• Fasîh-i Hâfî, Ahmed b. Celâliddîn Muhammed b. Nasîriddîn Yahyâ. Mücmel-i Faṣîḥî. nşr. Mahmud Ferruh̠, 3/50, Meşhed: Kitâbfurûş-i Bâstâm, 1339/1920.
• Hafîz-ı Ebrû, Şihâbüddîn Abdullāh b. Lutfillâh b. Abdirreşîd-i Bihdâdînî-yi Hâfî. Mecmu’a-yi Hâfız-i Ebrû (Penç- Risâle-i Târîh-i der Bâre-i Havâdis-i Devrânı Emîr Timûr-i Gürkân. Cinq Opuscules de Hafız-ı Abrû Concernant l’histoire de l’Iran Au Temps de Tamerlan). Ed. crit. Felix Tauer. Prague: yy., 1959.
• Hakyemez, Cemil. Mehdî Düşüncesinin İtikadîleşmesi Üzerine. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1. III/ 5, 2004, 127-144.
• Hallâc, Umid. Conbeşhâ-yi Millî İraniyân Kıyâm-ı Serbedârân-ı Horasan. Tahran: İntişârât-ı Beh Âverân, 1389/1969.
• Hândmîr, Gıyasüddin Hândmîr b. Hâce Humâmüddîn Muhammed b. Hace Celaleddin Muhammed el Huseynî. Ḥabîbü’s-siyer fî aḫbâri efrâdi’l-beşer. 3/357. Tahran: yy., 1353/1934.
• Humeynî, Seyyid Hasan. Ferheng-i Cami’i Fırak-ı İslamî. Tahran: yy., 1389/1969.
• İbn Battûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî. İbn Battûta Seyhatanamesi, çev. A. Sait Aykut. I, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• İbn Άrabşah, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdillâh b. İbrâhîm b. Arabşâh el-Ensârî ed-Dımaşkī el-Hanefî. ʿAcâʾibü’l-maḳdûr fî nevâʾibi (aḫbâri) Tîmûr. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• Kanar, Mehmet. Farsça- Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, 2010.
• Kazvînî, Mîr Alâüddevle b. Mîr Yahyâ b. Abdillatîf el-Kazvînî. Kitab-i Lubâbü’t-Tevârîḫ. Tsh. Celâleddin Tahranî. Tahran: İntişârât-i Sâzmân-i Hâver, 1314/1896.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Merçil, Erdoğan. “Serbedârîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36 İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 549-550.
• Meşkûr, Muhammed Cevad. Ferheng-i Fırak-ı İslamî. Meşhed: yy., 1996.
• Minü, Sadrzâdeh. “Tahlîlî ber Mahiyet-i Hûkümet-i Serbedârân-ı Beyhak”. Mecelle-i Târîhi Pejühâ. 20 Payız 1383/1963.
• Mîrhând, Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd Herevî. Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ, V, Tahran: yy., ty.
• Musalı, Namîq, “İlya Pavloviç Petruşevskiy, Horasan’da Serbedarlar Hareketi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Bahar - Mart 2023, Sa. 105, 395-450.
• Müstevfî, Hamdullāh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî. Târîḫ-i Güzîde. nşr. Abdülhüseyin Nevâî. Tahran: yy., 1364/1945.
• Müstevfî, Hamdullāh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî. Nüzhetü’l-ḳulûb. nşr. Edward Browne. Leiden-London: yy., 1331/1913.
• Neseb, Hüseyn Muradî. “Devlet-i Serbedârân ve Tahvilât, Siyasî, İçtimâî ve Ferhengî der Garen Hoştem”. Târîh der Ayna-i Pejuheş 4. Kış 1382/1962.
• Netenzî, Muîneddîn. Mûntehâbü’t Tevârîh-i Muînî, nşr. J. Aubin. Tahran: Çâphâne-i Hayyâm, 1336/1918.
• Petroushevsky, I. P. Nihzet-i Serbedârân-ı Horasan. çev. Kerim Keşâverz. Tahran: İntişârât-i Peyâm, 1351/1932.
• Potter, Lawrence Goddard. “Moğollar Sonrası İran'da Süfiler ve Sultanlar”. trc. Hanifi Şahin. Tasavvuf İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, 28/2. 2011, 215-243.
• Potter, Lawrence, Goddard. The Kart Dynasty of Herat: Religion and Politics in Medieval Iran. New York: Columbia Üniversitesi, Doktora Tezi, 1992.
• Reisüssâdât, Seyyid Hüseyin. “İlel ve Engizhgai Nihzeti Serbedârân”. Mecelle-i Muşkat 27. Tabistan: 1369/1950.
• Ruhânî, Seyyid Kâzım. “Tahlîlî ber Nihzetî Serbedârân”. Mecelle-i Keyhan-i Endişe. 27 Kum Azerûdi: 1368/1949.
• Safâ, Zebîhullah-i. İran Edebiyatı Tarihi, çev. Hasan Almaz. Ankara: Nüsha Yayınları, 2002.
• Smith, John Mason. The History of Serbedâr Dynasty 1336-1381 A. D. and İts Sources. The Hague and Paris: yy., 1970.
• Şahin, Mustafa. Serbedârîler (Darağacının Gölgesinde Kurulan Bir Devlet), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2017.
• Şahinoğlu, M. Nafiz. “Alâüddevle-i Simnânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/345-347. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hüseyin b. Ebu Bekir. Mecmaʿu’l-ensâb fi’t-tevârîḫ. Muheddis Haşim. Tahran: İntişârât-i Emir Kebir, 1363/1944.
• Şîrîn Beyânî. Dîn u devlet der-İrân-i ‘ahd-i Moğûl, II, Hukûmet-i İlhânî: neberd-i miyan-î dû ferheng, Tahran: Merkez-i Neşr-i Danışgâhî, 1370/1950.
• Uludağ, Süleyman. “Abdâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/59-61. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yezdî, Şerefüddîn Alî b. Şemsiddîn Alî Râzî-i Yezdî. Zafernâme. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.