İRAN’DA EHL-İ HAKLARIN KUTSAL MEKÂNLARI

Yıl 2023, , 57 - 73, 29.09.2023

Reyhan Rafet Can

https://doi.org/10.60163/hbv.107.004

Öz

Ehl-i Hak; Lurca, Goranice, Türkçe ve Farsça konuşan topluluklar arasında müntesipleri olan, senkretik inançlara, eğilimlere, geleneklere ve kutsal metinlere sahip İranlı dinî bir inançtır. Bu inancın menşei hakkında herhangi bir belge mevcut değildir, ancak Ehl-i Hak’ın İran'ın batısında kurulduğuna dair kanıtlar söz konusudur. Ehl-i Hak Lorestān ve onun kuzeyinde, Kirmanşah çevresindeki Gūrānī konuşan nüfus bölgelerinde yayılmıştır. Ehl-i Hak inancına sahip nüfusun yaklaşık 4 milyon olduğu tahmin edilmektedir. Bu nüfusun yaklaşık iki buçuk milyonu İran'da, geri kalanı ise Irak, Suriye, Türkiye ve Lübnan'dadır. Mezhebin iki ana kutsal mekânı olan, Zardeh’teki Bābā Yādigār ile Perdīvar'daki Sultan İshak'ın mezarı, Gūrānī bölgesinde yer alır. Çalışmanın temel amacı Ehl-i Hakların kutsal mekânları, İran'daki dağılımları, dinî ve inançsal özelliklerinden hareketle dinî, inançsal kutsal mekân oluşumundaki temel faktörleri ve arka planını ortaya koymaktır. Bunun için İran'daki Ehl-i Haklar ve kutsal mekânları örneklem olarak seçilmiştir. Bu çalışmada araştırma yöntemi betimsel ve analitik olup, bu amaçla kütüphane kaynakları, belgeler, haber ve ilgili web sitelerinden yararlanılmıştır. Bu çalışma literatürde, Ehl-i Hak ve onların kutsal mekânlarla ilişkilerini anlamaya ve ortaya koymayı amaçlayan çalışmalara katkı sağlaması bakımından önem taşır. Çalışmanın sonucunda Ehl-i Hak inancında kutsal mekânların dünyevi mekânlardan ayrı tutulduğu, hac ibadeti ile eşdeğer görüldüğü, ibadet yeri olan bu mekânların ve inancın İran’da görmezden gelinmesine rağmen içe kapanık halde inanç esasları ve ritüellerini devam ettirdikleri sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Coğrafya, İran, Ehl-i Hak, İnanç Esasları, Kutsal Mekân

HOLY PLACES IN THE AHL-I HAQQ FAITH IN IRAN

Öz

Ahl-i Haqq; It is an Iranian religious belief with syncretic beliefs, tendencies, traditions, and scriptures, with adherents among Lurca, Gorani, Turkish, and Persian-speaking communities. Ahl al-Haqq are spread in Lorestān and north of it, in the Gūrānī-speaking population areas around Kermanshah. It is estimated that the population with the belief of Ahl-i Haqq is approximately 4 million. About two and a half million of this population are in Iran, while the rest are in Iraq, Syria, Turkey and Lebanon. The two main sanctuaries of the sect, the Bābā Yādigār in Zardeh and the tomb of Sultan Isaac in Perdīvar, are located in the Gūrānī region. The main purpose of the study is to reveal the basic factors and background in the formation of religious and religious holy places, based on the sacred places of the Ahl al-Haqqs, their distribution in Iran, and their religious and religious characteristics. In this study, the research method is descriptive and analytical, and library resources, documents, news and related websites were used for this purpose. This study is important in the literature in terms of contributing to studies aiming to understand and reveal the Ahl-i Haqq and their relations with holy places. As a result of the study, it was concluded that in the belief of Ahl al-Haqq, the holy places are kept separate from the worldly places, they are seen as equivalent to the pilgrimage, and that these places of worship and belief, despite being ignored in Iran, continue their belief principles and rituals in an introverted state.

Anahtar Kelimeler

Geography,, Iran,, Ahl-i Haqq,, Principles of Faith,, Sacred Place,

Kaynakça

• Adyan-İran. “Doğruların Kutsal Yerleri” ( یارسان های ایران ). Erişim 1 Şubat 2023. https://adyan-iran. com/1399/11/20/yarsan/
• Adyannet-a. “Ehl-i Hak düşüncesinde Doshahi Daud Koswar” ( دوشاهی داود کوسوار در اندیشه اهل حق ). Erişim 4 Şubat 2023. https://www.adyannet.com/fa/news/24580
• Adyannet-b. “Ehl-i Hak inancında Baba Haydar” ( بابا حیدر در باور اهل حق ). Erişim 25 Aralık 2022. https:// www.adyannet.com/fa/news/24492
• Adyannet-c. “Ehl-i Hak inancında Seyyid Barake” ( سید براکه در باور اهل حق ). Erişim 15 Ocak 2023. https:// www.adyannet.com/fa/news/24307
• Adyannet-d. “Ehl-i Hak'ın görüşüne göre Şah Hayas” ( شاه حیاس در عقیده اهل حق ). Erişim 11 Ocak 2023. https://www.adyannet.com/fa/news/24213
• Adyannet-e. “Ehl-i Hak inancında yaşlı Benyamin”( پیر بنیامین در باور اهل حق ). Erişim 8 Şubat 2023. https:// www.adyannet.com/fa/news/23949
• Akın, Bülent. “Ehl-İ Haklarda Kelâmhânlık Geleneği ve Kelâmhân Defterlerinin Geleneğin Korunması ve Aktarımındaki Rolü”, Millî Folklor 28/111, (2016), 100-115.
• Alaedin. “Kaşan'da İmamzade Pir Dawood Qamsar” ( امامزاده پیر داوود قمصر در کاشان ). Erişim 22 Aralık 2022. https://www.alaedin.travel/attractions/iran/kashan/imamzadeh-pir-davoud
• Algar, Hamid. “Ehl-i Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/513-515. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Babacan, İsrafil. “İran Türkleri Arasında yaygın Bir İnanç: Ehl-i Haklar ve Kutsal Kitapları Bayrak Kuşçuoğlu’nun Kelamları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 33, (2005), 213-230.
• Bayatlı, Necdet Yaşar. “Irak’ta Kakaîlk ve Bir Kakaî Türkmen Şairi Hicrî Dede”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/12 (2010), 69-80.
• Bird, Isabella Lucy. Journey in Persia and Kurdistan, Vol.1, London: John Murray, 1891.
• Burns, Luke. “What makes a place sacred?”. Understanding Religion. Erişim 3 Şubat 2023. https://www. understandingreligion.org.uk/p/what-makes-a-place-sacred/ دانشنامه بزرگ اسلامی . “Ehl-i Hak” ( اهل حق ). Büyük İslam Ansiklopedisi. 1/415. Erişim 6 Şubat 2023. https:// lib.eshia.ir/23022/10/4150
• Coste, Pascal. Voyage en Perse, 6 vols, Paris: Gide et J. Baudry, 1843. DIS, Danish Immigration Service. Iran: The Yaresan. European Country of Origin Information Nertwork, 2017. Erişim 14.02.2022. https://www.ecoi.net/en/file/local/1408422/1226_1494231887_ notatyaresan6april2017docx.pdf
• Dinonline. “Salihlerin Diyarına Birkaç Günlük Bir Yolculuk” ( سفری چند روزه به دیار مردمان اهل حق ). Erişim 15 Ocak 2023. https://www.dinonline.com/2617/__trashed-1712/
• Demirci, Kürşat. “Kutsiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/495-496.
• Ebadi, Gheis Ayaz. İran/Batı Azerbaycan, Karakoyunlu Bölgesi, Karazemin Köyü Monografisi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ebadi, Gheis Ayaz. “Kuş Donunda Rum’a Giden Hacı Bektaş’ın Karakoyun Durağı: Kara Oğlan Ocağı”. Yedi İklim Çar Köşede Hacı Bektaş Veli. ed. Ahmet Taşğın vd. 220-252. Netherlands: Sota Yayınları, 2022
• Edmonds, C. J. “The Beliefs and Practices of The Ahl-i Haqq of Iraq”. Iran: Journal of Persian Studies, VII, (1969), 89-101.
• Faysal, Muhammed. “Baba Yadgar” ( بابا یادگار ). Faisal.blogsky. Erişim 04 Şubat 2023. https://faisal.blogsky. com/1389/11/05/post-1/ Godfearers. “Yarsanizm”. Erişim 3 Şubat 2023. http://www.godfearers.org/en/index.php/Yarsanism Hadjnemat. “Shahnameh of Truth veya Haqul-ul-Haqayq” ( شاهنامه ی حقیقت یا حق الحقایق ), Erişim 4 Mart 2023. https://www.hadjnemat.com/works_shahnameh_fa.phpcy
• Hamzeh’ee, M. Reza Fariborz. “Jam”. Encyclopaedia Iranica. VIV/4, 428-430. New York: Encyclopædia Iranica Foundation, 2013
• Hüseyni, Behnaz. “Yarasan Dininde Üç Günlük Merno veya Khavonkar Geleneğine Bir Bakış” ( نگاهی به رسم سه روزه مرنو یا خاونکار در آیین یارسان ). Independentpersian. Erişim 6 Şubat 2023. https://www. independentpersian.com/node/193046/ Iranian Students' News Agency. “Baba Haydar’ın Mezarı Nerede” (؟ کجاست » باباحیدر « بقعه ). Erişim 22 Aralık 2022. https://www.isna.ir/news/kermanshah- قعه-باباحیدر-کجاست/ 40403
• İbiş, Fatih. “Ehl-İ Hak Kimdir? Nesefî’nin Akâid Metni Üzerinden Gelişen Bir Tartışma”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 /4 (2015). 177-184. İmaniran19. “Kirmanşah, Antik Tarih: Baba Yadgar”. Erişim 2 Şubat 2023. http://www.imaniran19.blogfa. com/post/202
• İntoday. “İmamzade Pir Davud Qamsar” ( امامزاده پیر داوود قمصر ). Erişim 1 Şubat 2023. https://intoday.ir/ pir-davoud-imamzadeh/
• İran Tourism and Touring Organization. “Dokan-E-Davood Yeraltı Mezarı”. Erişim 7 Şubat 2023. https:// www.itto.org/iran/attraction/dokan-e-davood-catacomb-sarpol-zahab/
• Jazebeha. “Sultan İshak Türbesi” ( آرامگاه سلطان اسحاق ). Erişim 2 Şubat 2023. https://jazebeha.com/1398/04/ /رامگاه-سلطان-اسحاق
• Jumazadeh, Seyyed Javad İmam vd. “Kermanşah Eyaletindeki Bir Grup Gali Şiisinin Antropolojik Çalışması” ( اهل حق )یارسان( مطالعة مرد مشناسانه گروهی از شیعیان غالی استان کرمانشاه ). A Quarterly for Shi‘ite Studies 13/2 (2015), 103-134. Erişim 6 Şubat 2023. file:///C:/Users/canre/ Downloads/48913945004.pdf
• Karaca, İbrahim. “Ehl-İ Haklar’da Yediler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları Dergisi 100 (2021). 147-158.
• Karaca, İbrahim. Ehl-İ Haklar’da Kültürel Hayat. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Karaca, İbrahim. İran’daki Ehl-i Hak Türkleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kaya, Ali. “Ehl-i Hak Topluluklar (İran Alevileri) ile Dersimliler’in İnanç Zemininde Karşılaştırılması”. 2. Uluslararası Dersim Sempozyumu (Eylül 2013). 1011-1062
• Kurdan Yarsan. “Kordan Yarsan”. Erişim 27 Ocak 2023. http://kurdanyarsan.blogspot.com/search?updatedmax= 2014-04-23T03:26:00-07:00&max-results=100&reverse-paginate=true
• Küçükkalfa, Ahmet. “Ali İlâhiler: Ali İlâhı İnancı ve Seyyid İnayed Öyküleri Üzerine Röportaj (2014)”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 20 (2019), 275-300.
• Lahzeakar. “Zarde Köyü” ( معرفی روستای زرده ). Erişim 4 Ocak 2023. https://lahzeakhar.com/Touristattractions- full-information/25326
• Minorsky, Vladimir. “The Sect of Ahl-i Haqq”, Iranica Twenty Articles. Çev. Ayşe Çetiner. Dans Müzik Kültür Folklora Doğru 66 (1964), 5-20.
• Minorskyi, V.F. “Materialy dlya izuçeniya persidskoy sekti Lyudi istiny ili Ali-Ilahi”. 1911:Moskva (Минорский В.Ф. Материалы для изуения персидской секты люди истины или Али-Илахи [Текст] /В.Ф.Минорский Ч.I.- Москва, 1911)
• Mir-Hosseini, Ziba. “Inner Truth and Outer History: The Two Worlds of the Ahl-i Haqq of Kurdistan”. International Journal of Middle East Studies 26/2 (1994), 267-285.
• Moghadam, Alireza Zahedi. “History of Western Academic Reaserchs on Yārsān 1836-2020”, Nûbihar Akademî, 17 (2022), 117-126,
• Moradi, Adnan. “Dawood Koswar mahkemesi”( بارگاه داوود کوسوار - نمای ایران ). İranview. Erişim 10 Ocak 2023. https://www.iranview.ir/post/16118/
• Musalı, Namiq. Rus Oryantalistlerine Göre Ehl-i Haklar, İstanbul: Önsöz Yayınları, 2013.
• Nche, Che Eugene. “Sacred Spaces In Contemporary Relıgıon: Environmental and Economic Aspects”. Erişim 2 Şubat 2023. https://www.academia.edu/39816198/SACRED_SPACES_IN_CONTEMPORARY_ RELIGION_Environmental_and_Economic_Aspects_Nche_Eugene_Che
• Narçın Demir, Naile Gül. Türbe Ziyaretleri ve Manevi Destek İlişkisi Üzerine Bir Araştırma: Aziz Mahmut Hüdai Türbesi Örneği. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Nejad, Zehra Salih. “Zerde köyü; En çok tarihi esere ve kimyasal saldırılarda yaralanan insanlara sahip bir köy” ( روستای زرده؛ روستایی با بیشترین آثار تاریخی و مردمانی مجروح از حملات شیمیایی ). Kojaro. Erişim 6 Şubat 2023. https://www.kojaro.com/2016/10/10/122536/vilage-zardeh/
• Özdemir, Ali Rıza. “Alevilik ve Ehl-İ Hak (Yaresan): Benzerlikler ve Farklılıklar”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 5/10 (2015), 253-286.
• Özdemir, Urum Ulaş. Bir Halk Çalgısının Sosyal ve Kültürel Kimlik Bağlamında İncelenmesi: Ehl-İ Hak’ın Kutsal Sazı Tanbur. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Park, C. “Religion and geography”. Routledge Companion to the Study of Religion ed. J. Hinnells, 1-29, London, 2004.
• Rawlinson, Henry C. ‘’Notes on a March from Zoháb, at the foot of Zagros, along the mountains to Khúzistán (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmánsháh, in the year 1836’’. Journal of the Royal Geographical Society 9, (1839), 26-116.
• Sanjabi, Jonas. “Yarsan and their beliefs, learn more about Yarsan in Iran”. Yarsan Democratic Organization. Erişim 7 Ocak 2023. http://www.yarsanmedia.org/ku/?p=3084
• Soltani, Muhammet Ali. “Serencam, Velâyetnâme ve Buyruk’ta Alevilerin Ortak İnançları”, Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 16, (2017), 247-323.
• Stoddard, Robert H.-Prorok, Carolyn V., “Geography of Religion and Belief Systems”, Geography Faculty Publications, 35, (2003), 259-267.
• Şems, İsmail. Sultan İshak. The Centre for The Great Islamic Encyclopaedia. Erişim 3 Şubat 2023. https:// www.cgie.org.ir/fa/article/257691/ Tasvirezendegi. “Kermanshah'daki Babayadgar Mezarı” ( تصويريزيندگي. آرامگاه بابایادگر کرمانشاه ). Erişim 27 Aralık 2022. https://www.tasvirezendegi.com/ /آرامگاه-بابایادگار-کرمانشاه
• Taşğın, Ahmet. “Ehlihaklar ve Kelamlarında Hacı Bektaş”. Yedi İklim Çar Köşede Hacı Bektaş Veli. ed. Ahmet Taşğın vd. 91-121. Netherlands: Sota Yayınları, 2022.
• Taşğın, Ahmet. Irak’ta Mezhep Çatışmaları Arasında Alevîler ve Bektaşîler. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2012.
• Tarduş, İbrahim. 19. Yüzyıl İngiliz Seyahatnamelerinde Kürtler. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2020.
• Telci, İsmail Numan. “Bir Etno-Dini İnanış Olarak İran’daki Yarsan İnancı: Tarihi, Esasları ve Bugünkü Durumu”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 10/2 (2017), 435-454. The Ahl Haqq (People of the Truth) and legends of King Yazdigird. Qal‘Eh-I Yazdıgırd. Erişim 2 Ocak 2023. https://qalehyazdigird.artsci.utoronto.ca/?page_id=822
• Turay, Esra Doğan. “İran Alevileri ve Ehl-i Haklar’da Kadın, Kirmanşah Baba Yadigar'da Riyazette Bulunan Kadınlar”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBARD) 14/28 (2016), 155-185. U.S.Departmant of State. 2020 Report on International Religious Freedom: Iran. USA: Offıce of Internatıonal Relıgıous Freedom, 2021. Erişim 25 Ocak 2023. https://www.state.gov/reports/2020- report-on-international-religious-freedom/iran/
• Valı, Shahab. “Yarsan ve Yezidi Kürtlerin Yazılı Edebiyatı”. Kürt Tarihi Dergisi 11 (2014), 1-10.
• Gall, Hubertus von. “Dokkān-E Dāwūd”. Encyclopaedia Iranica. VII/474-474. New York: Encyclopædia Iranica Foundation, 2013.
• Viktorovna, Yanechek Yelena. Verouchenıye Akhl-Ye Khakk («Lyudı Istıny») V Kontekste Kurdskogo Etnosa (Вероучение Ахл-Е Хакк («Люди Истины») В Контексте Курдского Этноса). Sank- Petersburg: Sank Peterburgskıy Gosudarstvennyy Universitet, Magisterskaya Dissertatsiya, 2017.
• West, Brandon. Dukkan-e Daud: The Tomb of King David in Iran? Project Global Awakening. Erişim 3 Şubat 2023. https://www.projectglobalawakening.com/dukkan-e-daud-the-crypt-of-king-davidin- iran/
• Yaşar, Mahmut. Bir Yezdâni inancı: Yaresan Tarikatı. Mecra. Erişim 25 Ocak 2023 https://www.gzt.com/ mecra/bir-yezdni-inanci-yaresan-tarikati-3487634