BABA TAHİR-Î URYAN: BİOGRAPHY, WORKS, AND LİTERARY PERSONALİTY

Yıl 2023, , 307 - 330, 26.12.2023

Nesim Sönmez

https://doi.org/10.60163/hbv.108.016

Öz

Baba Tâhir-î Uryan is one of the rare personalities in the realm of humanity with his sage personality, humble lifestyle, and indescribable love for the Supreme Creator. He lived his life without attaching any value to the worldly existence, thus emphasizing through his poems that the true place to live is the afterlife. To express this, he used the pen name 'Uryan,' which means a person who possesses nothing of worldly possessions. Baba Tâhir, through his poems and prose works, not only expressed his own thoughts but also warned people about the deceptive aspects of the world, urging them not to fall into the traps of Satan. Understanding Baba Tâhir-î Uryan, a poet, scholar, and mystic nurtured by Islamic culture, in all aspects and grasping his thoughts is an endeavor aimed at understanding human beings. Efforts have been made to recognize the personality of Baba Tâhir in the geography we live in and to understand his world of thought, but it is difficult to say that these efforts have been sufficient. In this sense, this study is conducted to contribute to previous works in terms of correctly recognizing this personality and understanding his ideas. The main objective of this research is to introduce the life and works of Baba Tâhir, an important poet, scholar, and mystic who lived in the 11th century in the Loristan region of present-day Iran, and to analyze his literary personality. In the research, the life, works, and literary personality of Uryan were examined by using the method of literature review and scanning library catalogs where manuscript works are available. As a result of scanning the literature and library catalogs, it was determined that Baba Tâhir had two works, one of which is a collection of poems written in the Luri dialect called "Dûbeytîler," and the other is a prose work written in Arabic called “el-Kelimâtu’l-kisâr.” Both works were accessed after this determination. In this context, the work titled "Dûbeytîler" was evaluated in terms of its literary structure, including its poetic genre, poetic unit, prosody, meter, rhyme scheme, pen name used by the poet, and content. On the other hand, the work titled “el-Kelimâtu’l-kisâr” was only evaluated in terms of its content due to its prose nature.
Keywords: Baba Tâhir-î Uryan, Lorî, Dûbeytî, el-Kelimatu’l-kisar, Ehl-i Hak

Anahtar Kelimeler

Baba Tâhir-î Uryân, Lorî, Dûbeytî, el-Kelimâtu’l-kisâr, Ehl-î Hak

BABA TÂHİR-Î URYÂN: HAYATI, ESERLERİ VE EDEBİ KİŞİLİĞİ

Öz

Baba Tâhir-î Uryân, bilge kişiliğiyle, mütevazı yaşantısıyla ve Yüce Yaratıcısına olan tarifsiz âşkıyla insanlık âleminin nadir şahsiyetlerindendir. O, dünya hayatına herhangi bir kıymet biçmeyen, dolayısıyla esas yaşanılacak yerin uhrevi hayat olduğu bilinciyle yaşamış, bunu ifade etmek için de şiirlerinde, dünya malından hiçbir şeye sahip olmayan insan anlamına gelen ‘Uryân’ mahlasını kullanmıştır. Baba Tâhir, yazdığı şiirlerle ve nesir olarak kaleme aldığı eseriyle bir yandan hangi düşünceye sahip olduğunu dile getirirken diğer yandan da dünyanın aldatıcı yönünü anlatarak insanların, şeytanın tuzaklarına düşmemeleri için çeşitli uyarılarda bulunmuştur. İslam kültürünün yetiştirdiği bir şair, edip ve mutasavvıf olan Baba Tâhir-î Uryân’ı her yönüyle anlamak ve düşüncelerini kavramak maksadıyla yapılan her bir çalışma, özünde insanı anlama yolunda gösterilen bir gayrettir. Yaşadığımız bu coğrafyada Baba Tâhir’in şahsiyetinin tanınması ve düşünce dünyasının doğru bir şekilde anlaşılması için bazı gayretler sarf edilmektedir, ancak yapılan bu çalışmaların yeterli olduğunu söylemek zordur. Bu anlamda, söz konusu şahsiyetin doğru bir şekilde tanınması ve fikirlerinin anlaşılması adına daha önce yapılan çalışmalara katkı yapmak maksadıyla bu çalışma yapılmıştır. Bu araştırmanın ana hedefi bugünkü İran’ın Loristan bölgesinde 11. yüzyılda yaşamış önemli şair, edip ve mutasavvıf şahsiyetlerden olan Baba Tâhir’in hayatını ve eserlerini tanıtıp edebî şahsiyetini analiz etmektir. Araştırma yapılırken yöntem olarak literatür taraması ve el yazması eserlerin bulunduğu kütüphane kataloglarını tarama tekniğini kullanılarak elde edilen veriler neticesinde Uryân’ın hayatı, eserleri ve edebî şahsiyeti incelenmiştir. Literatür ve kütüphane kataloglarının taranması neticesinde Baba Tâhir’e ait iki eserin olduğu bunlardan birisinin Lorî lehçesiyle manzum türünde yazılmış Dûbeytîler, diğerinin de Arapça nesir türünde yazılmış el-Kelimâtu’l-kisâr olduğu tespit edildikten sonra her ikisine de ulaşılmıştır. Bu bağlamda Dûbeytîler adlı eser; edebî açıdan şiirsel yapısı göz önünde bulundurularak nazım türü, nazım birimi, arûz vezni, hece ölçüsü, kafiye düzeni, şairin kullandığı mahlas ve muhtevası; el-Kelimâtu’l-kisâr adlı eser ise nesir olması hasebiyle sadece muhteva bakımından değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Baba Tâhir-î Uryân, Lorî, Dûbeytî, el-Kelimâtu’l-kisâr, Ehl-î Hak

Kaynakça

• Adak, Abdurrahman. Teşeyên nezmê di edebiyata kurdî ya klasik de. İstanbul: Nûbihar Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Algar, Hamid. “Ehl-i Hak”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ateş, Ahmet. “Gazel”. İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Azamat, Nihat. “Kalenderiyye”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya. Fütûhu’l-Büldân, Türkçe trc. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Cevad, Maksûd. Şerh-i Ahwâl ve Âsâr ve Dubeytîhâ-yi Bâbâ Tâhir-i Uryân. Tahran: Silsile-i İntişârât-ı Millî, 1. Basım, 1384.
• Deniz, Sebahat. “Dübeyt (Dübeytî) Hakkında”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14 (2006), 77-100. https://tkidergisi.com/file/dobeyt-dobeyt-hakkinda
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (Haz. ve Yayınları, Aydın Sami Güneçyal). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Doski û Selefî, Tehsîn İbrahîm û Hamid Abdulmecid. Mu‘cemu’ş-şu‘erai’l-Kurd. Erbil: Weşanên Spîrêz, 1. Basım, ts.
• Ebu’l-Fidâ, İmâdu’d-Dîn İsmail b. Muhammed b. Ömer. Takvîmu’l-buldân. Paris: Dâru’t-Tıbâ‘ati’s-Sultâniyye, 1840.
• Emir Şerefhan, Bidlisi. Tevârîḫ-i Ḳadîm-i Kürdistân , (amd. Muhammed Abbasi). Tahran: Neşr-i Hedis, 1. Basım, bd. Fehrayi, Mustafa. Bâbâ Tâhir-i Hemedanî. Tahran: Meşâhîr-i Îranî 21, 1. Basım, 1387hş.
• Feylî, Necm Selman Mehdî. el-Feyliyyûn. Irak: Dârû Aras Li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, 1. Basım, 2009. Gerdi, Eziz. Serwa. Erbil: Weşanên Aras, 1. Basım, 1999.
• Gunâbâdî, Molla Sultan Ali. Tevzih-i Şerh-i Fârisi Ber Kelimât-ı Kısar-ı Şeyh-i Ecel Bâbâ Tâhir-i Uryân. Tahran: Salih Hüseyniye Emir Süleymanî Yayınları, 2. Basım, 1955.
• Hal, Şeyh Muhammed. “Bâbâ Tâhir-i Hemedani Meşhûr Be Uryan”. Govarî Korî Zanyârî Kurd 5/5 (1977).
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Takvîmu’l-buldân (Nşr., M. Le Baron Mac Guckin De Slane). 6 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1. Basım, 1397.
• Haznedar, Me’rûf. Mêjûyê Edebî Kurdî. 7 Cilt. Erbil: Weşanên Aras, 1. Basım, 2001.
• Hidayet, Rıza Kuli Han. Mecmau’l-fusehâ, (Nşr. Muzahir Mustafa),. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Emîn Kebîr, 1. Basım, 1381.
• İbn Havkal, Ebu’l-Qasim İbn. Hewkal en-Nasîbî. Kitâbu sûreti’l-arz. Leiden: Matbaâyı Brill, 1. Basım, 1938.
• İbn Manzûr, Celaluddin Muhammed b. Mukerremu’l-Ensarî. 20 Cilt. Kahire: Daru’l-Me‘arif, 1. Basım, 1890.
• Kanar, Mehmet. “Destgırdî, Vahîd”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 9. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Karaca, İbrahim. Ehl-i Haklar’da Kültürel Hayat. Kayseri: Erziyes Üniversitesi, 2020.
• Karataş, Turan. Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Sütun Yayınları, 1. Basım, 2011. Komisyon. Mu’cemu’l-Vasid. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1. Basım, 1996.
• Kur’an-ı Kerim. Alî İmran. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Leszczynski, Georg Léon. “Bâbâ Tâhir Uryan’ın Rubaileri ve İlahi Aşkın Gözyaşları”, Ezidi,Kızılbaş,Yaresan Kürtler Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, (Haz., Mehmet Bayrak, Çev., Salman Kanar). Ankara: Özge Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Minorsky, Vladimir. “Bâbâ Tâhir Uryan”. İslam Ansiklopedisi. 2/166-170. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Minorsky, Vladimir. “Lurlar”. İslam Ansiklopedisi. C. 7. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1965.
• Mirza Bala. “Hemedân”. İslam Ansiklopedisi. C. 5-1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Muallim Naci. Istılâhât-ı Edebiyye, A. Yekta Saraç (haz.). İstanbul: Risale Yayınevi, 1. Basım, 1996.
• Narmîn, Mohammed Hussein. Dı el-Kelimatu’l-Qisara Bâbâ Tâhirê Hemedanî da Taybentmendîyên Îrfanî. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, 2019.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler XIV-XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Öngör, Sami. Coğrafya Sözlüğü. İstanbul: Maarif Basımevi, 1. Basım, 1959.
• Öztuna, Yılmaz. “Loristan Atabeyleri”. C. 23. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1976 . Öztürk, Mürsel. “Rubai”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Pala, İskender. İstanbul: Kapı Yayınları, 23. Basım, 2013. Râvendî, Necmeddin Ebû Bekir Muhammed b. Süleyman. Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti), Çeviren: Ahmed Ateş. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 1999.
• Resul, İzzetin Mustafa. Mêjûyî Edebî Kurdî. Suleymaniye: Le ser erkê Farûkî Mela Mistefa, 1. Basım, 2012.
• Rûhânî, Bâbâ Merduh. Tarîh-i Meşahîr-i Kurd Urefa-Ulema-Udeba-Şuara (Amd., Muhammed Macid Merduh Rûhânî). 3 Cilt. Tahran: Çâp Surûş, 1. Basım, 1386.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsi Türkî. İstanbul: Alfa Yayın Evi, 1. Basım, 1998.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsu’l-a‘lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1. Basım, 1316.
• Secâdî, Aladdin. Mêjûyî Edebî Kurdî. Senedec: İntişaratê Kurdıstan, 1. Basım, 1389 . Sönmez, Nesim. “Bâbâ Tâhir-i ‘Uryan’ın Eserlerinde Bireysel ve Toplumsal Eleştiri”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü Ve Tahammül Ahlâkı–II Klasik Dönem (VII–XII. Asırlar). İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2021.
• Sönmez, Nesim. Dîwana Şêx Muşerrefê Xinûkî. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Şahin, Haşim. “Menâkıbnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/112-114. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.
• Şivan, İbrahim Ehmed. Gotekurtekanê Bâbâ Tâhirî Hemedânî. Erbil: Çaphaneyî Zankoyi Selehâddin, 1. Basım, 2006.
• Takane, Ahmet. Bâbâ Tâhirî Hemedâni Jiyan û Berhemî. Erbil: Weşanên Aras, 1. Basım, 2008.
• Temo, Selim. Kürt Şiiri Antolojisi. 2 Cilt. İstanbul: Agora Kitaplığı Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Tenik, Ali. Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Uludağ, Süleyman. “Bâbâ ”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Yasmî, Reşid. “Bâbâ -i Şâirân”, Bâbâ Tâhirnâme: Hefde Güftâr ve Güzine-i Eş‘âr, (Der., Pervîz Azkaî). Tahran: İntişârât-ı Tûs, 1. Basım, 1375 . Yavuzer, Mehmet Nur. Bâbâ Tâhir Di Wêjeya Kurdî De. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Yazıcı, Tahsin. “Bâbâ Tâhir-i Uryan”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 4/371-371. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Yazıcı, Tahsin. “Hemedan”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 17/183-185. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Yıldırım, Kadri. Bâbâ Tâhirê Uryan: Hayatı, Görüşleri, Dîwanı. İstanbul: Avesta Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Zeki Bey, Mehmed Emin. Kürd ve Kürdistan Ünlüleri /Meşâhîrê Kurd û Kurdistân, (Çev., M. Bâbâ n M. Yağmur, S. Kutlay). Ankara: Öz-Ge Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Zerîn Kûb, Abdulhuseyn. Tarîh-i Merdûm-i İran Ez Zebân-ı Sâsâniyân Tâ Pâyan-ı Âl-i Büveyh. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebîr, 1. Basım, 1377.
• Zerrînkûb, Ebdulhuseynê. Custucû der Tesewifê Îrân. Tahran: Mueseseê Intişaratê Emîrkebîr, 5. Basım, 1376hş.