SİMGESEL VE BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ İLE TÜRK KÜLTÜR VE SANATINDA GEYİK FİGÜRÜ

Yıl 2024, , 149 - 186, 28.03.2024

Ökkeş Hakan Çetin , Nurşen Özkul Fındık , Muhammet Görür

https://doi.org/10.60163/hbv.109.003

Öz

Türk Kültüründe erken devirlerde özellikle totem olarak sanat eserlerinde de sıklıkla betimlenen geyik, bir kült imge olarak dikkati çekmektedir. Kültürümüzde yol gösterici, uğurlu ve kutsal bir ruh olarak kabul görmüştür. Özellikle sürek avlarında izi sürülen geyik, bu özelliği ile adeta yol gösterici bir kimliğe bürünmüşken, kırdığı boynuzlarının tekrar çıkmasıyla da yeniden doğuşun simgelerinden biri olarak kabul edilmiştir. Göktürklerde Alp Bahadır’ın geyik donuna bürünerek geyiklerle birlikte öteki dünyaya seyahati, cenaze törenlerinde vurularak kurban edilmesi, benzer şekilde Anadolu kültüründe özellikle Bektaşilikte don değiştirme kavramlarıyla kutsallığı kabul edilmiş bir varlıktır. Geyikli baba efsanesindeki gibi tarikat ehillerine yoldaş tutulmuştur. Anadolu kültüründe de geyik benzer özellikleri ile daima sevilmiş ve benimsenmiş bir hayvandır. Ayrıca Türk edebiyatında doğal güzelliği, zor yakalanması, ürkekliği ve zarafetiyle ulaşılması zor sevgiliyle de özdeşleştirilmiştir. Öte yandan Anadolu’da Bektaşilik başta olmak üzere bazı tarikatların önemli sembollerinden birisi olmuştur. Geyik donuna bürünerek hayvanın hızla yer değiştirmesi gibi bazı güçlerinin tarikat liderlerine geçtiğine inanılır. Bu rtiüel, Orta Asya Şamanlarının geyik donuna bürünerek iki dünya arasında hızlı yolculuğuyla benzerlik göstermektedir. Yine geyiğin, Geyikli Baba efsanesinde olduğu gibi günlük hayatta veya savaş gibi zorluklarda tarikat ehline yoldaşlık ettiğine de inanılır. Geyikle ilgili Türk kültüründeki tüm bu değişim ve dönüşümler, Orta Asya’dan Anadolu’ya üretilen bütün sanat eserlerinde- geyiğe yüklenen tüm anlamları karşılayacak şekilde- imgeleşmiş ve betimlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Geyik, Orta Asya, Anadolu, Velayetname, geyikli baba, figürlü süsleme

DEER FIGURE IN TURKISH CULTURE AND ART WITH ITS SYMBOLICAL AND STYLISH FEATURES

Öz

Deer, which was frequently depicted in works of art as a totem in early Turkish Culture, attracts attention as a cult image. It is accepted as a guiding, auspicious and holy spirit in our culture. While the deer has taken on a guiding identity with being tracked during long hunts, it has also been accepted as one of the symbols of rebirth with the regrowth of its broken antlers. Among the Göktürks, Alp Bahadır's journey to the other world with deers by disguising as one, it being shot and sacrificed in funeral ceremonies, and similarly, in Anatolian culture, especially in Bektashism, it is a being whose sanctity is accepted with the concepts of changing its disguise. As in the legend of the Geyikli Baba (Deer Father), deers were kept as companions for the members of the sect. In Anatolian culture, deer also has always been a loved and adopted animal with its similar characteristics. In addition, in Turkish literature, it is identified with the lover who is difficult to reach, with its natural beauty, elusiveness, timidity and elegance. On the other hand, it has become one of the important symbols of some sects in Anatolia, especially Bektashism. It is believed that some of the animal's powers, such as the ability to change places quickly by disguising as a deer, are passed on to the sect leaders. This ritual is similar to the rapid journey of Central Asian Shamans between two worlds by disguising as a deer. All these changes and transformations in Turkish culture regarding deer have been visualized and depicted in all works of art produced from Central Asia to Anatolia - in a way that meets all the meanings attributed to the deer.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Deer, Central Asia, Anatolia, Velayetname, Deer Father

Kaynakça

• Alsan, Ş. Senay-Akın, Sinem. “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi”. Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 45 (2020), 215-226.
• Anderson, N.-Raphals, Lisa. “Daoism and Animals”, A Communion of Subjects Animal in Religion, Science and Ethics, (2006), 275-290, New York: Columbia University Press.
• Arık, Rüçhan. Selçuklu Sarayları ve Köşkleri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Yayınları, 2017.
• Atabeyli, Naci Kum. “Antalya Tahtacılarına Dair Notlar”. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 4 (1940), 217-226, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Atasoy, Nurhan-Raby, Julian. İznik Seramikleri. Singapur: Alexandria Press and Türk Ekonomi Bankası, 1989
• Beyazıt, Mustafa. “Akhan Bezemelerinin Orta Asya Kültürü ile Bağlantısı”. Sanatta Anadolu Asya İlişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Bilici, Kenan. “Anadolu Türk Tezyinatında Hayvan Üslubu (Erken Devir Örnekleri Üzerine Bir Deneme”. Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, III (1984), 19-27, İzmir.
• Biltekin, Halit. “Kirdeci Ali ve Destan-ı Ömer İbni Hattab Adlı Küçük Mesnevisi”, Turkish Studies, 81/1 (2013), 1061-1069.
• Boztemir, Emine. Alevi Bektaşi Şiirinde Mitolojik Öğeler (20.yy. Örneği). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2013.
• Bradlow, Robert. The Depiction of Animals in Yuan Dynasty Blue and White Porcelain in British Museums, May 8, 2020.
• Brandt, Olof. “Deer, Lambs and Water in the Lateran Baptistery”. RAC, LXXXI, (2005), 131- 156.
• Champouillon, Luke. Varieties of Deer Imagery: Gender and Cosmology in Prehistoric Belief Systems of Central Asia and South Siberia. Honor Senior Thesis, East Tennessee State University, 2012.
• Consten Erdberg, Eleanor. “The Deer in Early Chinese Art”. Artibus Asiae, 26 (1963), 191-206. Çatalkaya Gök, Ebru. “Türk Tekstil Sanatında Görülen Geyik Figürü”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 12 /26 (2019), 379-393.
• Çaycı, M. Abdulhaluk. Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri -I- (Koyun ve Keçi Etrafında Oluşan Gelenekler). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.
• Çerezci, Özlem. İç Asya Kurganlarından Çıkarılan At Başlıklarına İnanışlar ve Sembolizm Açısından Bakış. Altay Communities Religion and Belief Rituals, İstanbul: Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Yayını, 2017.
• Çerkez, Murat, “Kestel Baba Sultan Külliyesi”, Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (14-15-16 Ekim 2016), Bildiriler, 2 (2017), 419-447, İstanbul. Çınar, Bekir. “Türk Mitolojisindeki Geyiğin Divan Şiirinde Ahuya Dönüşmesi”, TÜBAR, XLIII (2018), 67-85.
• Çınar Kahraman, Aslı. “Bozkır Kültür Çevresinde Geyik İnancı ve Geyik Kurbanı”. Tarih ve Gelecek. 2 /1 (2016), 178-189.
• Çınar Kahraman. Aslı. “Bozkır Kültür Çevresinde Geyikli Taşlar”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences. 9 (2017), 76-81.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatı’nda Görülen Geyik Figürlerinin Sembolizmi”. Toplumsal Tarih. 3 /18 (1995), 33-42.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1998.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı, İç Asya’da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Dalkesen, Nilgün. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültürü”. Millî Folklor. 106 (2015), 59-67.
• Diyarbekirli, Nejat. Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları, 1972.
• Dönmez, Şevket. “Pazırık 5. Kurgan Halılarının Işığında Geç Demir Çağı Anadolu- Orta Asya Kültürel İlişkileri Üzerine Yeni Gözlemler”. Sanat Tarihi Yıllığı. 16 (2003), 9-28.
• Dursun, Açelya. Orta Asya’dan Doğu Avrupa’ya Erken Devir Türk Sanatında Geyik Figürleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2022
• Durukan, Aynur. “Ak Han’ın Süsleme Programı”. Sanat tarihinde İkonografik Araştırmalar. Günel İnal’a Armağan. 143-160, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Eberhard, Wolfram. Çin Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1947.
• Eravşar, Osman-Karpuz Haşim. Büyük Selçuklu Mirası Müzeler. Cilt I-II, İstanbul 2013.
• Erdmann, Kurt. Das Anatolishe Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, Berlin 1961.
• Erdmann, Kurt-Erdmann, Hanna. Das Anatolishe Karavansaray des 13. Jahrhunderts, II-III, Berlin 1976.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1971.
• Esin, Emel. İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Esin, Emel. “Bengü-Taş Geyik Tasvirli Türk Dikilitaşları Üzerine Bir Deneme”. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. 223-249, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003a.
• Esin, Emel. “Sigunlar Begi Kök Türk Kağan Damgası Hakkında”. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. 192-222, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003b.
• Esin, Emel. “Altun Yış (Altın Dağ) Türk Kültüründe ve Kök Türk Devri Sanatında Maden Unsuruyla Bağlantılı Dağ”. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. 11-24, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Farkas, Ann. “Filippovka and the Art of the Steppes”, The Golden Deer Eurasia, Scythian and Sarmatian Treasures from the Russia Steppes. 3-17, Yale University Press, 2000.
• Fitzhugh, William-Bayarsaikhan, Jamsranjav- Marsh, K. Peter. The Deer Stone Project Anthropological Studies in Northern Mongolia, 2002.
• Gierliche, Joachim. Mittelalterliche Tierreliefs in Anatolien und Mesopotamien, İstanbul, 1996. Günay, Reha. Geleneksel Safranbolu Evleri ve Oluşumu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Gündoğdu, Hamza. Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul, 1979.
• Güngör, Özcan-Aksoy, Erdal. “Sosyolojik Açıdan Alevi/Bektaşilerde Tenasüh İnancı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi. 62 (2012), 249-270.
• Güzel, Abdurrahman. Abdal Mûsâ Velayetnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999. Hünkar Hacı Bektaş Veli Velayetnamesi, Haz. Hamiye Duran, Dursun Gümüşoğlu, Ankara, 2010.
• İnan, Abdülkadir. “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”. Makaleler ve İncelemeler. 462- 479, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Ishjamts, N. “Nomads in Eastern Central Asia”. History of Civilizations of Central Asia. Ed. Jonos Harmatta, Unesco Publishing, 1994.
• Jacobson, Esther. The Deer Goddess of Ancient Siberia a Study in the Ecology of Belief. E.J. Brill, Leiden, 1993.
• Kamarlı, Elvan. Kastamonu Tarihi Dokusunda Yer Alan Geleneksel Konut Yapılarının Cephe Mimarisi Üzerine Tipolojik Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, 2008.
• Karakaş, Servet. Elazığ Geleneksel Konut Kültürü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya, 2008.
• Karamağaralı, Beyhan. “Şeyh Meknun Türbesindeki Sigraffitolar”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2 -6 Temmuz 1986 Tokat, 419-426, Ankara 1987.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Kayın, Ayben-Behzad Ismaeel, Alzahraa. “Fatimi Dönemi Figürlü Seramik Süzgeçlerinden Örnekler Examples From The Figurative Ceramic Filters In Fatımid Period”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research. 10/52 (2017), 535-549.
• Kim, J.M. “A Study on the Art Style of Animal Fight in Scythian Ornaments”. Journal of Fashion Business. 4/3 (2000), 67-78.
• Koşan, Doğan. İskilip Şehri Ev Mimarisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019.
• Kuban, Doğan. Batıya Göçün Sanatsal Evreleri (Anadolu’dan Önce Türklerin Sanat Ortaklıkları). İstanbul: Cem Yayınevi, 1991.
• Kumartaşlıoğlu, Satı. “Geyik Boynuzlarının Yatırlarda Şifa İçin Kullanımı”, Milli Folklor. 27/107 (2015), 137-148.
• Kuşca, Sibel. Şah İsmail Hatai’nin ve Pir Sultan Abdal’ın Nefes ve Deyişlerinde Mitik Unsurlar. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2014.
• Mahir, Banu. Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Mandaloğlu, Mehmet. “Türk Mitolojisinden Anadolu’ya Taşınan Kültür: Geyik Motifi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 6/27 (2013), 383-391.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Çev. Turan Alptekin, İstanbul: Cumhuriyet Kitap, 2010.
• Morgan, Peter. ”Abbasid Opaque White-Glazed Wares”. Cobalt and Lustre The First Centuries of Islamic Pottery, 36-46, New York, 1994.
• Mülayim, Selçuk. “Anadolu’da Hayvan Üslubunun Bir Örneği”. Folklor ve Etnografya Araştırmaları. 325-345, 1984.
• Mülayim, Selçuk. “Kuzeyde Geyik Kültü ve Hayvan Üslubunun Doğuşu”, Sanat Tarihi Dergisi. 7/7 (1994), 163-184.
• Mülayim, Selçuk. Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi (Birinci Baskı). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Bektaşi Menakıbnamelerin de İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010a.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010b.
• Parla, Canan. “Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın Diyarbakır’da Yaptırdığı Zafer Anıtı İki Burca İkonografik Yaklaşım”. Turkish Studies. 9/10 (2014), 867-884.
• Roux, Jean Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. Sagitov, Muhtar. “Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma”, Türk Dili Araştırma Yıllığı- Belleten. 30 /31 (1983), 125-132.
• Sharkey, Benjamin. “Predators and Prey: Cosmological Perspectivism in Scythian Animal Style Art”. Arts. 11/ 120 (2022), 1-39. https://www.mdpi.com/2076-0752/11/6/120
• Sürücü, Betül. “Geyik ve Güvercin Destanında Hayvan Temsili: Duygudaşlık, Mucize ve İhtida”. Nesir. 1 (2021), 129-160.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler (1300- 1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Şener Boy, Emel. Niksar’da Türk Devri Mimari Eserleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2021.
• Şenol, Seda. Anadolu Türk Konut Mimarisinde Divriği Evleri, Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Yayın No:40, 2007.
• Tabaldiev, K. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü”. Prof. Dr. Nejat Diyarbekirli’ye Armağan. 99-102, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2006.
• Talbot Rice, Tamara. Ancient Art of Central Asia, New York: Thames and Hudson, 1965.
• Tanyu, Hikmet. Ankara Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1966.
• Taşğın, Ahmet-Bünyamin Solmaz, “Hacı Bektaş Ve Hacı Toğrul Karşılaşması: Güvercin Ve Doğan Donuna Bürünme”, Turkish Studies, 7/1 (2012), 105-129.
• Taşğın Ahmet-Atay Öner. “Hacı Bektaş Veli Velayetnamesini Yeniden Okumak: Macar Turul’u ile Gül Baba’nın Tuğrul’u”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBARD), 30 (2017), 115- 126.
• Taşğın, Ahmet-Atay, Öner. “Hazreti Şah’ın Avazı Turna Derler Bir Kuştur”: Hacı Bektaş Velayetnamesi’nde Turna ve Turna İlahisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 92 (2019), 83-100. http://doi.org/10.34189/hbv.92.005
• Ahmet Taşğın-Hakkı Taşğın, “Klasik Metinlerin İzinde İki Sultan İki Taht: Vilayetname-i Kaygusuz Sultan Abdal Musa Sultan’ın Kaygusuz Abdal Sultan’ı İrşadı”, Yedi İklim Çar Köşede Hacı Bektaş Veli, Editörler Ahmet Taşğın-Erdal Aksoy-Abdurrahman Kültür-Hakkı Taşğın, Leiden: Sota Yayınları, 2022, ss. 151-178.
• Tekçe, E. Fuat. Pazırık Altaylar’dan Bir Halının Öyküsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Tepfer-Jacopson, Esther. “Stylized Deer and Deer Stones of the Mongolian Altai”. Bulletin of the Asia Institute. 15 (2001), 31-56.
• Uzun, Nihal. Başlangıcından M.Ö. II. Bin Yılı Sonuna Kadar Anadolu’da Geyik Tasvirleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın, 2019.
• Watson, Oliver. Ceramics from Islamic Lands. Unites States of America: Thames &Hudson, 2005.
• Wells S. Peter. “Mobility, Art, and Identity in Early Iron Age Europe and Asia”, The Golden Deer of Eurasia Perpectives on the Steppe Nomads of the Ancient World, Ed. J. Aruz, A. Farkas and E. Valtz Fino, 18-23, The Metropolitan Museum of Art, New York.
• Windfuhr Gernot. “The Stags of Filippovka: Mithraic Coding on the Southern Ural Steppes”, The Golden Deer of Eurasia Perpectives on the Steppe Nomads of the Ancient World, Ed. J. Aruz, A. Farkas and E. Valtz Fino, 46-81, The Metropolitan Museum of Art, New York, 2006.
• Witsen, Nicolaas. Noord en Oost Tartarye. Amsterdam, MDCCV.
• Yeşildağ, Yılmaz Ünsal. Anadolu Folklorunda Geyik. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007.
• Yılmaz, Anıl. İskit Sanatı. İstanbul Üniversitesi: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2014.
• Yılmaz, Güler. Urmiye Müzesi'nde Bulunan İslam Dönemine Ait Sırlı Seramikler. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 2016.
• Zeren, Münevver Ebru. “Turfan Uyghur’s Contributions to Mahayana Buddhist Material Culture and Art Renaissance”. Sanat Tarihi Dergisi. 27/2 (2018), 303-329.
• https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/?lng=tr https://www.metmuseum.org/
• http://en.nationalmuseum.mn/
• https://www.nationalmuseum.se/en
• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105073085/f154.item https://www.worldcat.org/title/golden-deer-of-eurasia-scythian-and-sarmatian-treasures-fromthe- russian-steppes-the-state-hermitage-saint-petersburg-and-the-archaeological-museumufa/ oclc/44174187