DÎVÂN-I HİKMET’İN KÖKŞETAV NÜSHASINDA {-UbAn} EKİ

Yıl 2024, , 311 - 326, 28.03.2024

Abdulkadir Öztürk

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1417717

Öz

Türk tasavvuf edebiyatının kurucusu, Türk dünyasının ortak değeri mutasavvıf ve şair Ahmet Yesevî’nin hikmetli sözlerini içeren eseri Dîvân-ı Hikmet, Türk dil tarihi ve Türk edebiyatı için önemli bir hazinedir. Barındırdığı lengüistik malzemeler ile Türk dili tarihine ışık tutarken, muhteviyat ve üslup bağlamında ise Türk Tasavvuf Edebiyatı’nın ilk örneği olma özelliğine sahiptir. Türkistan’dan Anadolu’ya Yesevî erenleri ile tasavvuf iklimi ve Türk kültürü yayılırken, yine Yesevî’nin mirası Dîvân-ı Hikmet çağlar aşarak bu kültür birikimini Türk dünyasının nesillerine aktarmaya devam etmektedir. Tasavvuf alanında bir edebiyatın doğuşuna kaynaklık eden bu eser, İslâm ile müşerref olan Türklere de yol gösterici olmaktadır.
Anadolu Türklüğü, Dede Korkut anlatılarıyla millî şuurunu, örf ve âdetlerini, kahramanlık destanlarını vb. yurt tuttuğu Anadolu coğrafyasında sözlü gelenek vasıtasıyla aktarırken, Hoca Ahmet Yesevî’nin Türkistan’dan yaktığı “Türkleşme ve İslâmlaşma” ışığı, onun manevî yoldaşları ve mirasçıları olan Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Abdal Musa, Baba Mansur, Haydar Sultan, Hubyar Sultan gibi erenler ve pirler ile gönüllere ulaştırılmıştır. Anadolu’da Türklüğün ve İslâm’ın kalıcılığı bu sayede gerçekleşmiştir. Aynı zamanda bu önemli şahsiyetler ve de başkaca mutasavvıf, şair ve ediplerce Anadolu’da yazılı bir Oğuz dilinin teşekkülü söz konusudur.
Oğuzlar, eski devirlerden itibaren tarih sahnesinde yerini alan, 10-11. asırlarla birlikte geniş coğrafyalara yayılan, kurdukları Selçuklu ve Osmanlı devletleriyle Türk ve İslâm tarihine damga vuran bir Türk boyudur. 13. asra değin sözlü gelenek ile dilini canlı tutan Oğuzlar, bu asırla birlikte Anadolu’da tarihî Türk dilinin yeni bir yazı dilini meydana getirmişlerdir. Batı Türk yazı dili olarak adlandırdığımız ve Köktürk, Eski Uygur, Karahanlı, Harezm, Çağatay Türkçeleri istikametinde ilerleme kaydeden Doğu Türk yazı dilinden kendine özgü dilsel özellikleriyle ayrışan yeni bir yazı dili kolu bu süreçte ortaya çıkmıştır.
Bu çalışmada, Doğu Türk yazı dilinin bir eseri olan Dîvân-ı Hikmet ile Batı Türk yazı dilinin ilk evresi olan Eski Oğuzcanın metinleri arasında {-UbAn} zarf-fiil eki özelinde görülen paralellik değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Tasavvuf Edebiyatı, Hoca Ahmet Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, Eski Oğuzca, {-UbAn} zarf-fiil eki

Etik Beyan

Gerekli değil

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Parallelism Between Dîvân-ı Hikmet and Old Oghuz Texts: Sample of the {-UbAn} suffix

Öz

Dîvân-ı Hikmet, the work of Sufi and poet Ahmet Yesevi, the founder of Turkish Sufi literature and a common value of the Turkish world, containing his wise words, is an important treasure for Turkish language history and Turkish literature. While it sheds light on the history of the Turkish language with the linguistic materials it contains, it is the first example of Turkish Sufi Literature in terms of content and style. While the climate of Sufism and Turkish culture spread from Turkestan to Anatolia with Yesevi saints, Yesevi's legacy, Dîvân-ı Hikmet, continues to transfer this cultural accumulation to the generations of the Turkish world through the ages. This work, which was the source of the birth of a literature in the field of Sufism, also guides the Turks who are honored with Islam.
Anatolian Turks, their national consciousness, customs and traditions, heroic epics, etc. through the narratives of Dede Korkut. While transferring it through oral tradition in the Anatolian geography where he lived, the light of "Turkification and Islamization" that Hodja Ahmet Yesevi lit in Turkestan, like his spiritual companions and heirs, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Abdal Musa, Baba Mansur, Haydar Sultan, Hubyar Sultan. It was conveyed to the hearts of saints and saints. This is how the permanence of Turkishness and Islam in Anatolia was realized. At the same time, there is the formation of a written Oghuz language in Anatolia by these important figures and other mystics, poets and literary figures.
Oghuzs, who took their place on the stage of history since ancient times, lived in the 10th-11th centuries. It is a Turkish tribe that spread over wide geographies over the centuries and left its mark on Turkish and Islamic history with the Seljuk and Ottoman states they founded. The Oghuz people, who kept their language alive through oral tradition until the 13th century, created a new written language of the historical Turkish language in Anatolia in this century. A new branch of written language, which we call the Western Turkish written language, and which differs from the Eastern Turkish written language, which has progressed in the direction of Köktürk, Old Uyghur, Karakhanid, Khwarezm and Chagatai Turkish, with its unique linguistic features, has emerged in this process.
In this study, the parallelism seen between Dîvân-ı Hikmet, a work of the Eastern Turkish written language, and the texts of Old Oghuz, the first phase of the Western Turkish written language, in terms of the {-UbAn} gerund suffix, will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Turkish Sufi Literature, Hoca Ahmet Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, Old Oghuz language, {-UbAn} gerund suffix

Kaynakça

• Allahverdiyeva, Şehrabanı. “Azerbaycan Ağızlarında Kullanılan Arkaik Zarf-Fiiller”. Karadeniz (Black Sea- Черное Море) 3/11 (2011), 70-80.
• Atalay, Adil Ali. Abdal Musa Sultan ve Velayetnamesi. İstanbul: Can Yayınları, 1990.
• Azmun, Yusuf. Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet (Dr. Emel Esin Kütüphanesi Nüshası). İstanbul: Tek-Esin Türk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayını, 1994.
• Bayındır, Tolga. “Kurmaca Metinlerde Bir Kaynak Olarak Kolektif/Geleneksel Anlatı”. Türkoloji 3/107 (2021), 9-18.
• Bice, Hayati. Divân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2019.
• Duman, Musa- Ömer Yağmur. “-Up Zarf-Fiil Ekinin Eski Anadolu Türkçesindeki Fonetik
• Durumu”. Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı (1-2 Aralık 2010).
• İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2013, 115-153.
• Eraslan, Kemal. Ahmed-i Yesevî Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Gülsevin, Gürer. “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler”. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi) 7 (1998), 12-18.
• Herkmen, Dilek. “Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inde Oğuzca Özellikler”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 52 (2021), 11-32.
• Jarmuhamedulı, Muhamedrahım. Qoja Ahmet Yasavі Dіvanі Hіkmet (Aqıl Kіtabı). Almatı: Murattas Gılımі-Zerttev jäne Baspa Ortalıgı, 1993.
• Kardaş, Sedat. Alі Nіhanî’nіn Manzum Hacı Bektaş-ı Velі Velayetnamesі (İnceleme-Metіn- Sadeleştіrme-Dіzіn). Ankara: Grafіker Yayınları, 2018.
• Kaymaz, Zeki. “Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi Unsurları”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Osman Nedim Tuna Hatıra Sayısı 139 (2002), 155–162.
• Kırmızıgül, Buket Nur. “Eski Türkçe -(X)p(An)(In) Zarf-Fiil Ekinin Yapısı”. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları: Ayagka Tegimlig Bahşı: Festschrift in Honor of Marcel Erdal / Ayagka Tegimlig Bahşı: Marcel Erdal Armağanı 1 (2021), 273-282.
• Korkmaz, Zeynep. “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017, 205-216.
• Korkmaz, Zeynep. “Türkçede -n Zarf-Fiil Eki ile –pan/-pen Eki ve Türemeler”. TDAY-Belleten 32 (1984), 155-165.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.
• Onur, Samet. “Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda Oğuzca Unsurlar”. Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi 2/1 (2020), 1-30.
• Özdemir, Ali Rıza. “Alevi-Bektaşi Yolunda Ahmed Yesevi’nin Yeri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 14/2 (2021), 1074-1111.
• Öztürk, Abdulkadir. “Codex Cumanicus’ta Oğuzca Etkisi”. Oğuz Bitig -Modern ve Tarihsel Oğuzca Üzerine Araştırmalar-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021, 125-136.
• Sertkaya, Osman Fikri. “-an/-en Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine”. TDAY-Belleten 32 (1989), 335-352.
• Şimşek, Yaşar. “Arapça-Türkçe Deyim Kopyaları Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 69 (2020), 101-114.
• Tulum, Mehmet Mahur. Hoca Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, Hikmetler Mecmuası MısırNushası-1650. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü VII. Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Utebekov, Senbek. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası (Giriş-Gramer Özellikleri-Metin- Dizin). Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2022.
• Utebekov, Senbek-Ali Akar. “Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Tasvirî Fiillerin Kullanılışı”. Türkiyat Mecmuası 30/2 (2020), 327-354.
• Yazıcı, Nesimi. “Hoca Ahmed Yesevî Döneminde Türk-İslâm Kültürünün Oluşum ve Gelişimi Üzerine Bazı Düşünceler”. Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri (26- 29 Mayıs 1993). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1993, 377-387.
• Yıldız, Hüseyin. “Divân-ı Hikmet’te İkilemeler Üzerine”. IJSES 1 (2011), 41-46.
• Yıldız, Hüseyin. Maniheist Uygur Metinlerinde Çince Alıntılar. Etimolojik, Leksik ve Tematik İncelemeler. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2020.
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygur Budist Metinlerinde Bir Karakter Analizi Kuan Şi İm Pusar (觀世音菩薩-Avalokiteśvara)”. Eski Türkçenin İzinde. Türkiye’de Eski Türkçe Çalışmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019, 59-77.
• Yılmaz, Ali. “Ahmed-î Yesevî’nin Hikmetleri ile Yûnus Emre’nin Şiirlerinde Tasavvufî Muhteva Benzerlikleri”. Diyanet İlmi Dergi 29/4 (1993), 17-34.