YAVUZ SULTAN SELİM DÖNEMİNDE GERÇEKLEŞEN KIZILBAŞ TEFTİŞİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM DENEMESİ

Yıl 2024, , 15 - 38, 24.06.2024

Metin Ziya Köse

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1444919

Öz

Bu çalışma Yavuz Sultan Selim zamanında gerçekleşen Kızılbaş teftişinin analizine
odaklanmıştır. Kızılbaş oldukları iddiası ile mahkeme edilen Seydî Sevindik ve İshak adlı
şüphelilerin dava süreçleri irdelenmiştir. Vaka analizi yolu ile incelenen iki mahkeme zabtı
16. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Safevi Devleti ile giriştiği mücadelenin bir
neticesi olarak vuku bulan Kızılbaş teftişinin idarî ve hukukî açılardan nasıl gerçekleştirildiğinin
anlaşılmasında önemli veriler ihtiva etmektedirler. Bunun yanında ilgili dava kayıtları Kızılbaş
oldukları iddia edilen, haklarında izleme ve istihbarat kararı alınanların belirli hukukî aşamalar
sonrasında mahkeme edildiklerini göstermesi açısından dikkat çekmektedir. Bu nedenle
kayıtların barındırdığı bilgiler tahlil edilerek Kızılbaşların belirleme, izleme, istihbarat,
yargılanmaları ile verilen cezalar ve cezalandırma usulleri tartışılmıştır. Sonuç olarak Kızılbaş
oldukları iddiasıyla haklarında soruşturma başlatılanlardan en azından bazılarının hukuk düzeni
normları içerisinde ve belirli koşullar işletilerek yargılandıkları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Siyasi tarih, Kızılbaş, Teftiş, İstihbarat, Yargılanma, Ceza

AN ANALYTICAL ATTEMPT ON THE INSPECTION OF QIZILBASH DURING THE REIGN OF YAVUZ SULTAN SELIM

Öz

This study focuses on the analysis of the Qizilbash inspection that took place during the
time of Yavuz Sultan Selim. The legal processes of the suspects Seydî Sevindik and İshak, who
were accused of being Qizilbash, have been examined. The examination of two court records
through a case analysis contains important data in understanding how the Qizilbash inspection,
which occurred as a result of the Ottoman Empire’s struggle with the Safavid State in the early
16th century, was carried out administratively and legally. In addition, the relevant case records
highlight that those accused of being Qizilbash, and against whom surveillance and intelligence
decisions were made, were prosecuted after certain legal stages. Therefore, by analyzing
the information contained in the records, the identification, monitoring, intelligence, trials
of Qizilbashes, and the penalties imposed, as well as the methods of punishment, have been
discussed. As a result, it has been concluded that at least some of those who were investigated
on the grounds of being Qizilbash were prosecuted within the norms of the legal system and
under certain conditions.

Anahtar Kelimeler

Political History, Qizilbash, Inspection, Intelligence, Trial, Punishment

Kaynakça

• Abacı Dörtok, Zeynep. “Söz Söyleyen Yoktur Sözüm Üstüne: Osmanlı Mahkemelerinde Toplumsal Kanaat Bağlamında Şahitlik ve Yemin”, Journal of Turkish Studies, LI, (2019), 45-64.
• Ahmet Refik. Onaltıncı Asırda Rafîzîlik ve Bektaşilik, İstanbul: Ufuk Matbaası,1994.
• Aksoy, İdris. İdrîs-i Bidlîsî’nin Selim-nâme’sinin Tahkik ve Tercümesi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Alandağlı, Murat. “XVI. Yüzyıl Osmanlı-Safevî Çekişmesinin Diplomatik Diline Yansıması”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 108 (Aralık 2023), 507- 528.
• Alandağlı, Murat. “XVI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Rum Eyaletinde “Şah’a Meyledenler”, Journal of History School, 52 (2021), 1601-1619.
• Allouche, Adel. Osmanlı-Safevi İlişkileri Kökenleri ve Gelişimi, İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Artan Ok, Mihriban. Mehdilik ve Şahkulu Ayaklanması, İstanbul: Alfa Yayınları, 2024.
• Artan, Mihriban. “Osmanlı Arşiv Kaynakları Çerçevesinde Şahkulu Ayaklanması’nın Sebepleri”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 19, (2019), 285-312.
• Artan, Mihriban. “Şahkulu Ayaklanmasında Mehdî Söylemi ve Hicrî 1000 Yılı Üzerinde Bir Değerlendirme”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 25, (2022), 103-136.
• Âşıkpaşazâde. Âşıkpaşazâde Tarihi [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Atçıl, Abdurrahman. “The Safavid Threat and Juristic Authority in the Ottoman Empire During the 16th Century”, International Journal of Middle East Studies, 49, (2017), 295-314.
• Aydın, Seda. “Sultan-Şair Olarak Yavuz Sultan Selîm”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 40 (2019), 469-484.
• Bacqué-Grammont, Jean-Louis. “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar ve Safevîler”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tarih Araştırma Merkezi, 1991.
• Bacque-Grammont, Jean Louis. “1513 Yılında Rum Eyaletinde Şüpheli Timar Sahiplerine Ait Bir Liste”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XLI/1-4 [Ord. Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan], (1982-1983), 163-176.
• Baharlu, İlgar. “Sultan II. Bayezid-Şah İsmail Safevi İlişkisine Yakın Tanıklık: Birincil Kaynak Olarak İki Mektup”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 27, (2023), 3-18.
• Baltacıoğlu-Brammer, Ayşe. “Neither Victim Nor Accomplice: The Kızılbaş as Borderland Actors in the Early Modern Ottoman Realm”, Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c.1450-c.1750, ed.Tijana Krstić-Derin Terzioğlu. Leiden: Brill, 2021.
• Baltacıoğlu-Brammer, Ayşe. “One Word, Many Implications: The Term “Kızılbaş” in the Early Modern Ottoman Context”, Ottoman Sunnism: New Perspectives, Edinburg: Edinburg University Press, 2019.
• Baltacıoğlu-Brammer, Ayşe. “The Formation of Kızılbaş Communities in Anatolia and Ottoman Responses 1450s-1630s”, International Journal of Turkish Studies, 20/1&2, (2014), 21-48.
• Başaran, Reyhan Erdoğdu. “Does Being Rafidi Mean Shi`ite?: The Representation of the Kızılbaş Belief in the Sixteenth Century Ottoman Records”, Trabzon İlahiyat Dergisi, 6/1, (2019), 11-35.
• Başoğlu, Tuncay. “Tezkiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XLI/77-79, Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Bilgin, Arif-Bozkurt, Fatih. “Bir Malî Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, (2010), 1-31.
• Bostan, M. Hanefi. “Yavuz Sultan Selim’in Şehzâdelik Dönemi (1487-1512)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 40, (2019), 1-86.
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemâl Paşazade Örneği”, Dini Araştırmalar, 7/21, (2005), 179-195.
• SAYI 110 / YAZ - HAZİRAN 2024 TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ Canbakal, Hülya. “The Ottoman State and Descendants of the Prophet in Anatolia and the Balkans (c. 1500-1700),” JESHO, 52, (2009), 542-578.
• Ceylan, Feyzanur. A Practice in Ottoman Law: Accusations Against the Kızılbaş in the Sixteenth Century, İstanbul: Sabancı Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çimen, Ayşegül. Public and Private Property Claims in the Ottoman Empire: the Beytülmal and its Institutionalization in the Early Modern Period, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Doğruel, Ezgi. Cevrî’nin Selîm-nâme’si (İnceleme-metin), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Dressler, Marcus. “Inventing Orthodoxy: Competing Claims for Authority and Legitimacy in the Ottoman Safevid Conflict”, Legitimizing the Order: The Ottoman Rhetoric of State Power, Leiden-Boston: Brill, 2005.
• Emecen, Feridun. İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-I, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Emecen, Feridun. Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Emecen, Feridun. “Osmanlı Devleti’nin “Şark Meselesi”nin Ortaya Çıkışı İlk Münasebetler ve İç Yansımaları”, Tarihten Günümüze Türk - İran İlişkileri Sempozyumu: 16 - 17 Aralık 2002, Ankara, 2003, 33-48.
• Emecen, Feridun. “İhtilalci Bir Mehdilik” Hareketi mi? Şahkulu Baba Tekeli İsyanı Üzerine Yeni Yaklaşımlar”, Ötekilerin Peşinde: Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Emecen, Feridun. Zamanın İskenderi Şarkın Fatihi Yavuz Sultan Selim, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• Ergene, Boğaç A. Local Court Provencial Society and Justice in the Ottoman Empire: Legal Practice and Dispute Resolution in Çankırı and Kastamonu : (1652-1744), Leiden: E.J. Brill, 2003.
• Erkan, Ümit. 16. Yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Erpolat, M. Salih. “XVI. Yüzyılın Başlarında Tutulan Tahrir Defterlerinde Kızılbaşlara Dair Notların Tarih Açısından Önemi”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 20, (2020), 149-178.
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-’Udûlden Şuhûdü’l-Hâle Geçiş”, Osmanlı Araştırmaları, 53, (2019), 1-50.
• Erünsal, İsmail E. “Zındıklar ve Mülhidler XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve İlhâd Tarihine Bir Katkı”, Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri: Şahıslardan Eserlere, Kurumlardan Kimliklere, İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Fisher, Sydney Nettleton. Sultan Bayezid Han 1481-1512, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014. Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-Ahbâr, haz. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Genç, Vural. “16. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar ile Safeviler Arasında Yaşanan Dini ve Siyasî Polemikler”, Osmanlı Araştırmaları, 57, (2021), 81-130.
• Genç, Vural. “Osmanlı Belgelerine Göre I. Şah İsmail ve II. Bayezid’in Siyasî ve Diplomatik İlişkileri (911-917/1511-1515)”, Mukaddime, 13/1, (2022), 230-248.
• Gürkan, Emrah Safa. Sultanın Casusları 16. Yüzyılda İstihbarat, Sabotaj ve Rüşvet Ağları, İstanbul: Kronik Yayınları, 2017.
• Imber, Colin. “The Persecution of the Ottoman Shi‘ites According to the Mühimme Defterleri, 1565–1585”, Der Islam, 56, (1979), 245-273.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• İnalcık, Halil. Türklük Müslümanlık ve Osmanlı Mirası, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2014. İnalcık, Halil. Tarihçilerin Kutbu “Halil İnalcık Kitabı”, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
• İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• İpşirli, Mehmet. “Sarıgörez Nûreddin Efendi” , Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36/151-152, İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• TURKISH CULTURE AND HACI BEKTAS VELI RESEARCH QUARTERLY SUMMER - JUNE 2024 / ISSUE 110
• İpşirli, Mehmet. “XVI. Asrın İkinci Yarısında Kürek Cezası ile İlgili Hükümler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi [Prof. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı], 12, (1981-1982), 203-248.
• Karakaya-Stump, Ayfer. The Kizilbash-Alevis in Ottoman Anatolia: Sufism, Politics and Community, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020.
• Kılıç, Rüya. “Seyyid ve Şeriflerin Osmanlı Yönetimiyle İlişkileri: XIV-XVI. Yüzyıllar”, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, 07-09 Nisan/April 1999, Bildiriler, Konya, 2000, 425-436.
• Kırlangıç, Hicabi. İdris-i Bidlisi, Selim Şah-name, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Köse, Metin Ziya. “Umera and Judiciary in the Ottoman Province: Representation and Trial of the Executive Power at Konya Court (1701-1702)”, Tarih Alanında Seçme Yazılar-I, Gaziantep: Özgür Yayınları, 2023.
• Küçükaşçı, Mustafa S. “Tarihî Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”, Osmanlı Araştırmaları, 33, (2009), 87-130.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri 1578-1590, I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1962.
• Pierce, Leslie. Ahlak Oyunları 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2005.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Selçuklular Osmanlılar ve İslam, İstanbul: Timaş Yayınları, 2017. Ocak, Ahmet Yaşar. “Osmanlı Kaynaklarında ve Modern Türk Tarihçiliğinde Osmanlı- Safevi Münasebetleri (XVI. XVII. Yüzyıllar)”, Belleten, LXVI/246, (2002), 503-516.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye-İran Dini İlişkileri Selçuklulardan Osmanlıların Sonuna Kadar Genel Bir Bakış”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi Makaleler-Araştırmalar, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Ongan, Halit. “Şer’iye Sicillerinde Geçen Türkçe Kişi Adları”, Türk Etnografya Dergisi, 1, (1956), 92-94.
• Ongan, Halit. “XV. Yüzyıla Ait Bursa Sicillerinde Geçen Bazı Türkçe Kişi Adları”, Türk Etnografya Dergisi, 4, (1961), 32-36.
• Öztürk, Necdet. Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Ricaut, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Halihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.
• Sağlam, Nevzat. “Kara Dâvud Paşa Camii İmâreti Vakfı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 45, (2018), 243-290.
• Sarıcık, Murat. “Ebussuud Efendi’nin Fetvalarında Seyyidler”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, (2003), 63-90.
• Savaş, Saim. XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018a. Savaş, Saim. “Osmanlı Dönemi Arşiv Belgelerinin Alevilik Araştırmaları Bakımından Önemi, OTAM, 44/Güz, (2018b), 279-309.
• Seslikaya, Ali. Yavuz Sultan Selim’in Sefer Menzilnameleri (Çaldıran, Kemah, Dulkadiroğlu ve Mısır Seferi Menzilnameleri) ve Haydar Çelebi Ruznamesi: Transkripsiyon ve Değerlendirme, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Sümer, Faruk. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkleri, Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, 1976.
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım), haz. Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı, 2017.
• Tak, Ekrem. “ XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı Katl Davalarında Bürokratik Prosedür: Mahkeme ve Dîvân Kayıtları Üzerine Bir İnceleme”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, XVII/27, (2019), 127-141.
• Tak, Ekrem. “Osmanlı Kadılarının Ceza Davalarına Bakma Salahiyeti ve Şer’iyye Sicillerindeki Had Cezalarına Dair Kayıtlar”, Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan: Tarih, I, İstanbul: Ülke Yayınları, 2014, 505-514.
• Tansel, Selahattin. Yavuz Sultan Selim, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• SAYI 110 / YAZ - HAZİRAN 2024 TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ Tekindağ, Şehabeddin. “Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 22, (1968), 49-78.
• Woods, John E. “Turco-Iranica I: An Ottoman Intelligence Report on Late Fifteenth/ Ninth Century Iranian Foreign Relations,” Journal of Near Eastern Studies, 38, (1979), 1-9.
• Yağcı, Ömer Gökhan. Yavuz Sultan Selim Dönemi Kültür ve Edebiyatı, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Yasar, Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn. Amasya Tarihi, III, Samsun: Amasya Belediyesi Yayınları, 2022.
• Yıldırım, Rıza. Turkoman Between Two Empires: The Origins of The Qizilbash Identity in Anatolia, Ankara: Bilkent Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008.
• Yıldırım, Rıza. Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk) Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Fikret. “Selim’i Yazmak”, Osmanlı Araştırmaları, 51, (2018), 297-390.
• Yılmaz, Hüseyin. “İran’dan Sünni Kaçışı ve Osmanlı Devleti’nde Safevî Karşıtı Propagandanın Yaygınlaşması: Hüseyin b. Abdullah el-Şirvânî’nin Mesiyanik Çağrısı”, Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar, İstanbul: 2015.