ŞİÎLİĞİN İÇTİMAİ-SİYASİ KARAKTERİNE DAİR NİKOLAY DMİTRİYEVİÇ MİKLUHO-MAKLAY (1915-1975)’IN GÖRÜŞ VE TESPİTLERİ

Yıl 2025, Sayı: 114, 235 - 252, 22.06.2025

Ali Asker

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1468029

Öz

Sünnî-Şiî ayrışması başta olmakla dinî akımlar ve mezhepler arasındaki bölünme İslam dünyasında rekabet, çekişme ve çatışmalara neden olmuştur. Ayrışma ve bölünmeler İslam’ın tarih sahnesine çıktığı dönemden başlamış olup itikadî, fikrî ve siyasi boyutları ile dikkat çekmiştir. Sünnî çoğunluk ve Şiî azınlıktan oluşan İslam dünyasındaki çatışmalar bununla sınırlı kalmamış, zamanla mezhepler içinde ortaya çıkan yeni akımlar bu görüntüyü daha karmaşık hale getirmiştir. İslam dünyasındaki çalkantı ve çekişmeler duraksamadan, neredeyse kesintisiz bir şekilde günümüze kadar devam etmiştir. İslam aleminin önemli bir parçasını teşkil eden Türk dünyası da bu ayrışmalardan nasibini almıştır. 16. yüzyılda I. Sah İsmail’in önderliğinde siyasi ve askerî güç olarak şekillenen Safevî devletinin tarih sahnesine çıkması bu anlamda ciddi bir kırılma noktasıdır. Askeri önder, ozan ve mürşit olmanın yanı sıra kendisine kutsiyet atfedilen I. Şah İsmail’in manevi kişiliği kısa sürede beşerî güç kazanmasına yol açarken Anadolu Türkmanları üzerinde de etkisini göstermiştir. Bu gelişmeleri bir tehdit olarak gören Sultan Yavuz Selim Safevîlere savaş açmayı tek çare olarak görmüştür. Türk tarih yazınında Kızılbaşlık-Sünnîlik çekişmesini objektif bir bakış açısıyla değerlendirmek her zaman zor olmuştur. Günümüzde, bahse konu olan ayrışma ve çatışmanın inanç temelli oluşundan ziyade siyasi ve iktisadi faktörlerden kaynaklandığını ortaya koyan sağduyulu bir bakış açısına, ayrıca tarafsız bir yaklaşıma ihtiyaç duyulmaktadır. Her ne kadar siyasi ve ideolojik kalıplara çerçevede yazılmaya mahkûm edilse de Sovyet şarkiyatçılarının Safevî tarihine dair çalışmaları ilgi çekicidir; zira pek çok araştırmada, bahsi geçen konu birincil kaynaklar üzerinden, siyasi, sosyal, dini ve kültürel açıdan ve bütüncül bir boyutta incelenmiştir. Bu şarkiyatçılardan birisi ünlü tarihçi Nikolay Dmitriyeviç Mikluho-Maklay’dır. Yazarın 15-16. yüzyıllarda İran’da Şiîliğin içtimaî karakterini ele alan makalesinde Safevî devletinin ortaya çıkışı, Kızılbaşların iktidara gelişi ve I. Şah İsmail’in din siyaseti irdelenmiştir. Bu siyasetin başarılı olması için kullanılan baskı ve şiddet söz konusu makalede öne çıkan konular arasındadır. Yazarın, bahsi geçen makale yer alan görüş ve tespitleri günümüzde alan literatüründe yer alan çalışmalar üzerinden yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şarkiyat , Safevîler , Mikluho-Maklay , Şiîlik , Sünnîlik (.)

OBSERVATIONS AND FINDINGS ON THE SOCIO-POLITICAL CHARACTER OF SHI’ISM BY NIKOLAY DMİTRİYEVİCH MİKLUHO-MAKLAY (1915-1975)

Öz

The schism between Sunni and Shia Islam, along with other religious currents and sects, has led to competition, strife, and conflicts within the Islamic world. These divisions began to emerge from the moment Islam appeared on the historical stage, characterized by their doctrinal, intellectual, and political dimensions. The conflicts are not limited to the majority Sunni and minority Shia demographics but have grown more complex over time with the emergence of new movements within these sects. The turmoil and disputes in the Islamic world have continued almost without interruption to the present day. These divisions have also affected the Turkic world, a significant part of the Islamic realm. The rise of the Safavid state in the 16th century under the leadership of Shah Ismail I as a political and military force marks a significant turning point. Besides being a military leader, poet, and spiritual guide, Shah Ismail I was revered as a divine figure, which rapidly enhanced his influence, notably among the Anatolian Turkomans. Sultan Selim I perceived these developments as a threat and saw war against the Safavids as the only solution. In Turkish historical writing, objectively assessing the conflict between Kizilbash and Sunni factions has always been challenging. Today, there is a need for a sensible perspective that recognizes that these divisions and conflicts stem more from political and economic factors rather than solely religious beliefs. Although constrained by political and ideological frameworks, the Soviet orientalists’ studies on Safavid history are compelling; they comprehensively examine the discussed topic from primary sources in political, social, religious, and cultural dimensions. Among these orientalists is the renowned historian Nikolay Dmitriyevich Mikluho-Maklay. His article examines the socio-political character of Shi’ism in 15th-16th century Iran, focusing on the emergence of the Safavid state, the rise of the Kizilbash, and Shah Ismail I’s religious policies. The use of oppression and violence to ensure the success of these policies is a prominent theme in his writings. The views and findings in the article have been interpreted through contemporary studies in the field.

Anahtar Kelimeler

Oriental studies , Safavids , Mikluho-Maklay , Shi’ism , Sunnism (.).

Kaynakça

• Abbaslı M., “Safevîler’in kökenine dair”, Belleten, Sayı: 158, TTK, Ankara, 1976, (ss.287- 329).
• Azərbaycan tarixi, Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər), “Elm”, Bakı 2007.
• Baharlu İlgar, Şahın Bahçesinde. Şah İsmail Öncesi ve Sonrası Kızılbaşlık, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2021.
• Çakmak Sait, İran ve Türkiye Devletleri Üzerinden Siyasal İslam'ın Ulus-Devletler Üzerindeki Etkilerinin Karşılaştırmalı Değerlendirilmesi, (Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Bölge Çalışmaları Ana Bilim Dalı), Karabük, 2022.
• Çelenk Mehmet, “Safevîler Döneminin Şiî-Sünnî İlişkileri Üzerindeki Etkisi”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2 (Güz 2013), (ss. 63–85).
• Çelenk Mehmet, 16. ve 17. Yüzyıllarda Safevî Şiîliği (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı İslâm Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi), Bursa, 2005.
• Efendiyev Oktay, Azerbaycan Safevi Devleti (16. Yüzyıl), (Çeviren: Ali Asker), TEAS Press Yayınları, İstanbul, 2018.
• Gökbulut Süleyman, “Safevîler Devrinde Şiîliğin Yayılmasında Tasavvufun Rolü: Tasavvuf Tarihi Açısından Bir Değerlendirme”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016/2, Cilt: 15, Sayı: 30, (ss. 269–297).
• Hakyemez Cemil, “Şiî Takiyye İnancının Teşekkülü”, Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004/2, Cilt: III, Sayı: 6, (ss. 129–146).
• Kaplan Doğan, “Şiiliğin İran Topraklarında Egemenliği: Safeviler Öncesi Arka Plan ve Safevi Dönemi Şiileştirme Politikaları”, Marife-Şîa Özel Sayısı, Yıl: 8, Sayı: 3, Kış, Konya, 2008, (ss.183–203).
• Karadeniz Yaşar, “İran ve Osmanlı Devleti Arasında Mezhebi İhtilafların Azaltılması ve İslâm Birliği Teşebbüsleri (1555–1746)”, Asia Minor Studies (Internatıonal Journal of Social Sciences, Cilt: 4, Sayı: 8, Temmuz 2016, (ss. 66–77).
• Karaismailoğlu Adnan, “Ahsenü’t-tevârîh”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1989, 2. Cilt, s. 180.
• Musalı Namiq, Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləm-ara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında), “Nurlan”, Bakı 2011.
• Osman Gazi Özgüdenli, “Müşa‘şa‘lar”, TDV İslam Ansiklopedisi, 36. Cilt, 2006.
• Onat Hasan, “Şiiliğin Doğuşu Meselesi (Birinci Hicrî Asır)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 1997, Cilt: 36 Sayı: 1-2, (79-118), (ss. 79-117).
• Öz Şaban, “Tarih Felsefesi Bağlamında Şiî Tarih Yorumunun Karakteristik Özellikleri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı:3, (ss. 121–141).
• Sümer Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1976.
• Şahin Hanifi, “Sebep ve Sonuçları Bakımından Olcaytu Sultan’ın Şiîliği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 64, Kış-Aralık 2012, (ss. 115-118).
• Şahin Hanifi, İlhanlılar döneminde Şiilik, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Doktora Tezi), Erzurum, 2008.
• Şükürov Qiyas, “Şah İsmail Hatâî'nin Edebı Çevresi ve Etkileri”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007, Erzurum. Bildiriler – 2 (K-Z), Erzurum 2009, (ss. 977- 986).
• Азиатский музей — Ленинградское отделение Института востоковедения АН СССР, “Наука”, Москва 1972.
• Кузнецов А., “Шиитско-суннитский диалог в представлениях некоторых иранских богословов”, Ближний Восток и современность, 2014 г., (сс. 112–121).
• Ленинградский институт истории, философии и лингвистики, Большая российская энциклопедия 2004–2017, https://old.bigenc.ru/domestic_history/text/2139630 (Erişim tarihi: 12.10.2022)
• Мамедова Р. М., “Документ Надир шаха Афшара и суннитско-шиитский диалог в XVIII в.”, Вопросы истории, № 3, 2019, (cc. 154–163).
• Миклухо-Маклай Н. Д., “Шиизм и его социальное лицо в Иране на рубеже XV–XVI вв.”, Памяти акад. И.Ю.Крачковского (сборник статей), (отв. ред. акад. И. А. Орбели), Изд-во ЛГУ, Ленинград 1958 (cc. 221-234).
• Миклухо-Маклай Н.Д., “К характеристике персидской средневековой географии”, Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, IX годичная научная сессия ЛО ИВ АН (автоаннотации и краткие сообщения), Академия наук СССР, Институт востоковедения Ленинградское отделение, Главная редакция восточной литературы, Издательство “Наука”, Москва, 1973, (cc. 10-11).
• Николай Дмитриевич Миклухо-Маклай, http://www.orientalstudies.ru/rus/index. php?option=com_personalities&Itemid=74&person=129, (Erişim tarihi: 15.10.2023). Петрушевский И. П., Ислам в Иране в XVII–XV вв. Изд. ЛГУ, Ленинград 1966.
• Северинова В. П., “Воспоминания о ‘Доме академиков”, История СПбГЭТУ «ЛЭТИ», https://izv.etu.ru/assets/files/izv-etu-1-2017-78-81.pdf, (cc. 78–81), c. 79, (Erişim tarihi: 15.10.2023).
• Тумаркин Даниил, Белый папуас: Н. Н. Миклухо-Маклай на фоне эпохи, Восточная литература, Москва 2011.
• Университеты и научные учреждения, Второе переработанное и дополненное издание, Объединенное научно-техническое издательство, Москва-Ленинград 1935.
• Шмидт А. Э., “Из истории суннитско-шиитских отношений”, В сб.: В.В.Бартольду. Туркестанские друзья, ученики и почитатели, Ташкент, 1927, (сc. 69–107).
• Эфендиев О. А., “Новый труд по истории Сефевидского государства”, Известия АН Азербайджанской ССР (серия история, философии и права). № 4, 1979, (сс. 133-138).