HÜSNÎ VE HZ. ALİ’NİN AHİDNÂMESİNİN SULTAN ABDÜLAZİZ İÇİN YAPILAN BİR TERCÜMESİ

Yıl 2025, Sayı: 114, 401 - 432, 22.06.2025

Mehmet Yunus Yazıcı

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1550587

Öz

Hüseyin Hüsnü Paşa, 19. yüzyıl Türk edebiyatında Hüsnî mahlasıyla şiirler yazarak divan tertip etmiş bir devlet adamıdır. Hz. Ali’nin Mısır’a vali olarak tayin ettiği Mâlik el-Eşter’e; Emirnâme, Ahidnâme, Vasiyetname adlarıyla anılan bir mektup gönderdiği kabul edilmektedir. Geleneğimizde yer alan bu eseri Hüsnü Paşa Arapçadan Türkçeye çevirmiştir. Mütercim, söz konusu tercümeyi Selânik’te vali olarak görev yaptığı sırada gerçekleştirmiştir. Tercümenin ismini, Sultan Abdülaziz’e sunmasından ötürü Terceme-i Ahd-i Azîz koymuştur. Mezkûr tercümenin neşri, incelenmesi ve Hüsnü Paşa’nın hayatı çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Terceme-i Ahd-i Azîz’in yazma eser kütüphanelerinde ikisi mücellet biri evrak hâlinde olmak üzere üç nüshasına ulaşılmıştır. Araştırmamızın amacı ulaşılan bu nüshalardan hareketle eserin tenkitli metni oluşturup mezkûr tercümeyi umumi bir inceleme ile tanıtmaktır ve Hüseyin Hüsnü Paşa’nın hayatını arşiv belgeleri ve yeni kaynaklarla oluşturmaktır. Bu minvalde ilk olarak okuyucuyu konuya hazırlamak ve Ahidname tercümelerinin önemini vurgulamak maksadıyla Türklerdeki siyasetname/ nasihatname geleneğinin ehemmiyeti üzerinde kısaca durulacaktır. Sonrasında makalenin ilk bölümünde Mâlik el-Eşter ve Ahidname/ Emirname tercümeleri literatürü hakkında kısaca bilgi verilecektir. İkinci bölümde Hüseyin Hüsnü Paşa’nın biyografisi yeni bilgi ve belgeler ışığında yazılacaktır. Ayrıca tertip ettiği Divan ve Manzûme-i Hüsn-i Eser kısaca tanıtılacaktır. Üçüncü bölüm Terceme-i Ahd-i Azîz’in incelemesi hakkındadır. Burada eserin dili, aidiyeti, muhtevası, ismi, sunulduğu kişi üzerinde durulup eser hakkında umumi inceleme yapılacaktır. Metin bölümünden hemen önce tespit edilen üç nüshanın tavsifi yapılacaktır. Son bölümde tespit ettiğimiz üç yazma nüshası üzerinden tenkitli metin oluşturulacaktır. Sonuç bölümünde Ahidname tercümesinin gerçekleştirilmesinin ardındaki nedenler tarihsel açıdan tartışılacak ve eserin bütünündeki kolektif yapı ve ileride yapılabilecek çalışmalar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Hz. Ali , Hüseyin Hüsnü Paşa , Ahidname , Sultan Abdülaziz

HÜSNÎ AND A TRANSLATION OF THE AHD-NĀMA OF HAZRAT ʿALĪ FOR SULTAN ʿABD AL-ʿAZĪZ

Öz

Hüseyin Hüsnü Pasha was a statesman and poet in 19th-century Turkish literature who wrote his poems under the pseudonym Hüsnî and compiled a dīwān. It is accepted that ʿAlī b. Abī Ṭālib sent a letter also known in Turkish literature as Amr-nāma, Ahd-nāma, and Vasiyat-nāma, to Mālik al-Ashtar, whom he appointed as governor of Egypt. Hüsnü Pasha translated this work from Arabic into Turkish. He entitled the translation Terceme-i Ahd-i Azîz since he dedicated it to Sultan ʿAbd al-ʿAzīz. The critical analysis of the translation mentioned above and the biography of Hüsnü Pasha constitute the subject of this study. I have located three copies of the above-mentioned translation in manuscript libraries. The present article aims to create a critical text of the above-cited translation based on these copies and, to present the life of Hüsnî through archival documents and some previously overlooked sources. In this context, first of all, the importance of the Turkish tradition of political and advisory texts will be briefly discussed prepare the reader for the subject and to emphasize the importance of Ahdnāme translations. Afterward, in the first part of the present work, brief information will be given about Mālik al-Ashtar and the translations of Ahdnāma in Turkish literature. In the second part, the biography of Hüsnî will be composed in the light of some archival documents that have not been used before and, Hüsnî’s works will be summarily introduced. The third part is devoted to the analysis of Terceme, which consists of the main subject of this study. In this part, a general examination of the work will be made via the language of the work, its attribution to the author, content, title, and the person to whom it was dedicated will be analyzed. Just before the text section, the three identified manuscripts will be described. Finally, a critical text will be provided over the three manuscript copies that we have identified. In the conclusion, the reasons behind the translation of the Ahd-nāma will be discussed from a historical perspective and the collective structure of the entire work will be pointed out, as well as further studies on literature.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , ʿAlī b. Abī Ṭālib , Hüseyin Hüsnü Pasha , Ahdnāma , Sultan ʿAbd al-ʿAzīz

Kaynakça

• Ahmed Lütfi Efendi. Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. nşr. Münir Aktepe. 13 Cilt. Ankara: TTK, 1990.
• Ak, Murat. “Manzum Bir Ahlâk Metni: Hüsn-i Eser”. Sûfî Araştırmaları 17 (Haziran 2018), 51-78.
• Ali b. Ebî Talib. Ahidnâme Tercemesi. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, B3308, 1a- 47a.
• Avcı, İsmail. “Hikmetle Hükûmet Etmek: Hüseyin Şevket’in Hz. Ali’den Yaptığı Manzum Ahidname Tercümesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 74 (Haziran 2015), 151-169.
• Budak, Ali. Ziya Paşa’nın İroni ve Parodi Şaheseri Zaferâme. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Ceyhan, Adem. "Nesrü’l-Leâlî Tercümesi (Osman Selâhaddîn Dede)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. 07 Ağustos 2024. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nesru-l-leali-tercumesiosman- selahaddin-dede.
• Ceyhan, Adem - Elgeren, Fatma Şükran. “Osman Salâhaddîn El-Mevlevî’ye Ait Olduğu Sanılan Bir Eser: Nesrü’l-leâlî Tercümesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18/18 (Temmuz 2017), 29-84.
• Ceyhan, Adem - Kayaokay, İlyas. “Hz. Ali’nin Mısır Valisine Nasihatları: Ahd-nâme-i Emîrü’l-Mü’minîn İmâm Alî”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21/21 (Aralık 2018), 49-84.
• Çâvîş, Abdülaziz. Hazreti Ali Diyor Ki: Hazreti Ali’nin Mısır’a Vali Nasbettiği Malik bin el- Eşter’e Yazdığı Emirnamedir. çev. Mehmed Akif Ersoy. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği, 1954.
• Çâvîş, Abdülaziz. Anglikan Kilisesine Cevap. çev. Mehmet Akif. sad. Süleyman Ateş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1987.
• Çâvîş, Abdülaziz. Hz. Ali’nin Bir Devlet Adamına Emirnamesi. çev. Mehmet Akif Ersoy. İstanbul: Doğan Güneş Yayınları, 1963.
• Çâvîş, Abdülaziz. Hz. Ali’nin Bir Emirnamesi: el-Evcine fi’l-İslam’an Es’ileti’l-Keniseti’l- Anglikiyye Anglikan Kilisesine Cevap İsimli Eserden. çev. Mehmet Âkif Ersoy. İstanbul: Büyüyenay, 2015.
• Duman, Mehmet Âkif. Fâzıl Dîvânı (Transkripsiyonlu Metin- İnceleme). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Durmaz, Gülay. “19.Yüzyıla Ait Bir Mesnevi Örneği: Manzûme-i Hüsn-i Eser”. TİDSAD 5/19 (Aralık 2018), 79- 96.
• Durmuş, İsmail "Nehcü’l-Belâga", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32/538-540.
• Ebuziyya Tevfik. Yeni Osmanlılar Tarihi. haz: Yakup Öztürk. İstanbul: Kapı Yayınları, 2019.
• Feridun Ahmed Bey. Mecmûa-i Münşeât. 1 Cilt. İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, 1274 (1857/1858).
• Genç, Onur. Hüseyin Hüsnî Paşa Dîvânı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• HADİSVERİTABANI, Hadis Veri Tabanı. Erişim 22 Ağustos 2024.
• https://hadisveritabani.info/Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 2 Cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• Hüseyin Hüsnî. Terceme-i Ahd-i Azîz. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, 2684, 1b- 22a.
• Hüseyin Hüsnî. Terceme-i Ahd-i Azîz. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Şeriyye, 632, 1b- 22b.
• Hüseyin Hüsnî. Terceme-i Ahd-i Azîz. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hoca Ali Rıza Bey, 95.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri : Kemalü’ş-Şuara. nşr. M. Kayahan Özgül. 2 Cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2000.
• Kandil, İsmail. Meclis-i Mebusan’ın Çalışmaları (1914-1918). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kuneralp, Sinan. Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali. İstanbul: İsis, 1999.
• Kuntay, Mithat Cemal. Namık Kemal: Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında. 1 Cilt. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1944.
• Kur’ân Yolu. Erişim 22 Ağustos 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr. Küçük, Cevdet. "Abdülaziz", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1/179-185. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Mehmed Celâleddîn. Ahidnâme. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Haşim Paşa, 51/1, 1a- 13a.
• Mehmed Celâleddîn. Şerh-i Ahidnâme-i Ali Kerremallâhu Vecheh. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi, 3831/1, 1a- 30b.
• Mehmed Celâleddîn. Şerh-i Ahdnâme-i Hazreti Ali. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5355/9, 73a- 81a.
• Muhammed el-Feyyûmî el-Buldanî. Vasiyetname ve Ahitname. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, 259, 1a- 29b.
• https://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?p=1&dil=0&alan=tum_txt&tm=&q=buldani_Yz_0002 59_Yz_000259_Yz_000259_Yz_000259
• Özaydın, Abdülkerim. "Eşter", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özer, Ahmet. Namık Kemal’in Mektuplarında Sosyal ve Siyasi Meseleler. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özcan, Abdülkadir. "Münşeâtü’s-Selâtîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öztürk, Ayşe. Osman Salâhaddin el-Mevlevî’nin Ahd-Nâme-i Hazret-i Alî Tercümesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Hüseyin Avni Paşa. İstanbul: Sait Matbaası, 1941.
• Sarıkaya Yıldıran, Meliha. Türk-İslam Edebiyatında Hz. Ali. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Sevgi, Ahmet- Özcan, Mustafa. Prof. Ali Cânip Yöntem’in Yeni Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri. Konya: Sözler Basım Yayım, 1995.