Geleneksel Ritüel Evreninden Popüler Kültüre Zâkirlik

Yıl 2022, Sayı: 101, 11 - 36, 27.03.2022

Seval Eroğlu

Öz

Bireylerin topluma aidiyetini sağlayan, toplumu birbirine kenetleyen, bu kenetlenmenin ortak paydasını oluşturan çeşitli unsurlar hem kültürel belleği, hem de bu belleğin pratiğe yansımalarını meydana getirmektedir. Kültürel belleği oluşturan etmenler (sembol, kod vs.) ve onun yorumlanması noktasında mitler; uygulama evreninin oluşturulması hususunda ise ritüeller performanslardaki kolektif paylaşımın en etkili unsurları olarak görülmektedirler. Bu iki unsur hem bireyden topluma, hem de toplumdan bireye uzanan düşünce ve pratik evrenini yaratmakta; Alevîlik-Bektaşîlik öğretisi içinde ise toplumu inanç, müzik gibi yapıyı oluşturan pek çok hususta, düşünce ve pratik evreninde buluşturmaktadır.
Alevî-Bektaşî inanç sistemi içerisinde cemler hem evrenin (gezegenlerin dönüşü, birbiriyle münasebetleri vs.) fiziksel tezahürünün, hem de düşünceden pratiğe aktarılan varoluşun ve süreğenliğin en etkili ritüelleridir. Alevî-Bektaşî öğretisinin kutsalları- ki ‘kutsal’ öğreti içerisinde sırra karşılık gelebilmektedir- bu ritüeller içerisinde aktarılmakta; bu sayede, kutsallık bilinci kolektif bir paylaşıma dönüşmektedir. Bu paylaşım içerisinde iki önemli ve etkin hizmet postu dedelik/analık ve zâkirliktir. Zâkir, sırrı bulunulan yeri ve zaman dilimini kutsal kılarak müzikle birlikte zikreden hizmet postu temsilcisidir. Zâkir bu sayede, kültürel belleği de geçmişten geleceğe nakletmektedir. Diğer taraftan bugün müzikal alanda etkin olan popüler kültür gerçeği, güncelde zâkirlik ile ilgili algının sorgulanmasını mümkün kılmaktadır. Bu çalışmada zâkirlik geleneksel ritüel evreni ve popüler kültür etkisi açısından incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Zâkir, Kutsal, Sır, Gelenek, Modernizm, Popüler Kültür, Ritüel.

Kaynakça

• Bauman, Zygmunt. Akışkan Modernite. çev. Sinan Okan Çavuş, İstanbul: Can Yayınları, III. Baskı, 2018.
• Boganbayev, Nurbolat - Calmırza, Aydın. “Eski Türk Dünya Görüşündeki Kut ve Karga Kavramları”. Milli Folklor Dergisi, 26/103, 69-79, 2014.
• Coşkun, Nilgün Çıplak. “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Âşık-Zâkir İlişkisi: Sivaslı Âşık Ummanî Örneği (The Aşik-Zakir Relations in the Alevi-Bektashi Tradition: The Example Of Asik Ummanî of Sivas)”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14/19-59, 2016.
• Çakmak, Yalçın - Yıldırım, Rıza. “Doç. Dr. Rıza Yıldırım ile Aleviliğin Kökenleri Üzerine Tezler”. Erişim 2 Haziran 2020. https://www.youtube.com/ watch?v=KmNVHAapxLA
• Çamuroğlu, Reha. “Türkiye’de Alevi Uyanışı”. Alevi Kimliği, ed. T.Olsson vd. 96- 103, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, II. Basım, 2003.
• _____. Değişen Koşullarda Alevilik. İstanbul: Kapı Yayınları, 5. Basım, 2008.
• Dellaloğlu, Besim. “Gelenek Meselesi”. Sosyoloji Dergisi, 3/ 22, 43-46, 2011.
• Demir, Sevgi. İstanbul Cem Evlerinde Cem Erkânı, Ritüeller ve Müzikal Formasyonlar Üzerine Analitik Bir Karşılaştırma. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vûcud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Ağustos 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/vahdet-i-vucud.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 26. Baskı, 2010.
• Ekici, Metin. “Geleneksel Kültürü Güncellemek Üzerine Bir Değerlendirme”. Milli Folklor Dergisi, 20/80, 33-38, 2008.
• Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991.
• _____. Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, II. Baskı, 2018.
• Akın, Bülent. Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitabevi, 2016.
• _____. “Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni bir Sınıflandırma Önerisi”. Gelenek, Görenek ve İnançlar, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• _____. “Kültürel Belleğin Kutsal Taşıyıcıları: Alevi Cem Zâkirleri”. Uluslararası Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 2/3, 93-109, 2019.
• Atalay, Adil. İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Can Yayınları, 18. Basım, 2014.
• Aytekin, Sefer. Buyruk. Ankara: Emek Basım Yayınevi, 1958.
• Eroğlu, Seval. Bağlama Çalıp Söyleyen Kadınların Müzik Performansının Toplumsal Cinsiyet Açısından İncelenmesi. İstanbul: İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2018.
• Erol, Ayhan. Müzik Üzerine Düşünmek. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2009.
• Ersal, Mehmet. Alevilik (Kavramlar ve Ocak Sistemi-Çubuk Havzası Örneği). Ankara:
• Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları Araştırma Dizisi: 25, 2016.
• _____. Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitabevi, 2019.
• Günay, Edip. Müzik Sosyolojisi (Sosyolojiden Müzik Kültürüne Bir Bakış). İstanbul: Bağlam Yayınları, II. Basım, 2011.
• Güneş, Deniz. Tokat Yöresi Alevi-Bektâşi İnancında Zâkirlik Geleneği. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2013.
• Güngör, İsmail. Şanlıurfa İli Kısas Yöresi Cem Formunun Analizi. İstanbul: İ.T.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Hancıoğlu, Hümeyra. “Gelenek Üzerine”. Journal of Turkish Language and Literature, 2/1, 175-188, 2016.
• Hobsbawm, Eric - Ranger, Terence. Geleneğin İcadı. çev. Mehmet Murat Şahin. İstanbul: Mesele Kitapçısı, II. Basım, 2013.
• Keskin, Yahya Mustafa. “Kentleşme ve Modernleşme Sürecinde Alevilik’te Dedelik Kurumu”. EKEV Akademi Dergisi, 13/41, 115-132, 2009.
• Koltaş, Nurullah. Batıdaki Gelenekselci Ekolün Kelami Konulara Yaklaşımı- René Guénon ve Frithjof Schuon Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2009.
• Kulak, Önder. Theodor Adorno: Kültür Endüstrisinin Kıskacında Kültür. İstanbul: İthaki Yayınları, 2. Baskı, 2017.
• Kuşcu, Emir. “Kutsal Kavramını Yeniden Düşünmek: Mana Modelinden Düzen Nosyonuna Doğru”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/3, 165-186, 2011.
• Massıcard, Elise. Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketi’nin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Oytan, M. Tevfik. Bektaşiliğin İç Yüzü (Dibi Köşesi, Yüzü ve Astarı Nedir). 2 Cilt. İstanbul Maarif Kitaphanesi, ?.
• _____. Bektaşiliğin İç Yüzü (Dibi Köşesi, Yüzü ve Astarı Nedir). İstanbul: Demos Yayınları, 2.Basım, 2010.
• Özdemir, Ulaş. Kimlik, Ritüel, Müzik İcrası (İstanbul Cemevlerinde Zâkirlik Hizmeti). İstanbul: Kolektif Yayınları, 2016.
• Perin, Mithat. Ansiklopedik İslâm Lugatı. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1982. Poyraz, Bedriye. Direnişle Piyasa Arasında Alevilik ve Alevi Müziği. Ankara: Ütopya Yayınları, 2007.
• Şahin, İlkay. “Ritüelden İnanca Sembolik Bir Yapılanma: Online Alevi Topluluklar”. Mediad Medya ve Din Araştırmaları Dergisi, 2/1, 7-28, 2019.
• _____. “Dünya Kurmak: Ritüel, Gerçeklik ve Dünya Görüşü”. KARE Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat, Tarih ve Düşünce Dergisi, 9/1-18, 2020.
• TDK, Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Erişim 4 Kasım 2020. https://sozluk.gov.tr/
• Turner, Victor. Ritüeller (Yapı ve Anti-Yapı). çev. Nur Küçük, İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
• Uçma, İsmet. Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2003.
• Yaman, Ali. Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar (Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik). İstanbul: Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları, 2004.
• _____. “Geçmişten Günümüze Alevi Ocaklarında Değişime Dair Sosyo-Antropolojik Gözlemler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 17-38, 2012.
• Yıldırım, Münir. “Mircea Eliade’de Kutsal ve Kutsal Zaman Kavramı”. Dinî Araştırmalar Dergisi, 10/28, 59-82, 2007.
• Yıldırım, Rıza. “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 135-162, 2012.
• Kişisel Görüşmeler K1: Cengiz, Cihan (2019). Yaş 32, Finans Uzmanı, İstanbul.
• K2: Durak, Hüseyin Cem (2021). Yaş 35, Baba, Tiyatro Sanatçısı, İstanbul.
• K3: Öget, Birkan (2019). Yaş 30, Yüksek Lisans öğrencisi, Müzisyen, Eğitmen, İstanbul.
• K4: Uluçam, Ozan (2019). Yaş 32, Dede, Mali İşler (Finans çalışanı), İstanbul. K5: Yılmazer, Volkan (2019). Yaş 34, Müzisyen, Eğitmen, İstanbul.