İslam Dinindeki Temel Kavramların Osmanlı Dönemi Türbe Mimarisine Yansımaları

Yıl 2022, Sayı: 101, 63 - 94, 27.03.2022

Birgül Çakıroğlu

Öz

Mimaride, biçimlenmedeki etkisini tanımlayamadığımız, göremediğimiz, hissedemediğimiz, ama var olduğunu tahmin ettiğimiz bazı faktörler bulunmaktadır. Bu faktörleri dini mimari yapı türlerinden biri olan türbeler üzerinden ortaya çıkarmak ve yorumlamak bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Çalışmada, dini kavramların mimariyi etkilediği, dini kavramların bir dili olduğu varsayımından yola çıkılmış ve Kur’an-ı Kerim’deki ayetlere dayalı olarak İslam dinindeki temel kavramların, dini mimarideki yansımaları ya da başka bir tanımla biçimlenmeye etkisinin belirlenmesi hedeflenmiştir. Bu bağlamda çalışma kapsamında Türkiye’de Klasik Osmanlı Dönemine ait Mimar Sinan tarafından tasarlanmış türbelerden beşi incelenmeye alınmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde İslam sanatı hakkında genel bilgiler yer almış, materyal ve metot bölümünde; türbeleri dini kavramlar üzerinden değerlendirebilmek için çalışmada göstergebilimden faydalanıldığı, çalışma bağlamında göstergebilimin anlamsal ve dizimsel boyutlarında kavramlar ve ilkelerin nasıl belirlendiği anlatılmıştır. Çalışmanın irdelemeler bölümü, anlamsal ve dizimsel olarak iki başlıkta yürütülmüştür. Anlamsal boyutun irdelenmesinde, İslam dinindeki temel kavramlardan vahdaniyet, beka, kudret, ahiret, dünya, güzellik, adalet, tevekkül, tevazu, tutumluluk, mahremiyet olmak üzere 11 kavram ele alınmıştır. Dizimsel boyutunun irdelenmesi; temel tasar ilkeleri (simetri, egemenlik, ritim, denge, zıtlık, koram, uygunluk, birlik) altında yapılmıştır. İstanbul ilinden seçilen 5 türbe binasının plan, kesit ve görünüşleri ile iç ve dış fotoğrafları üzerinden anlamsal ve dizimsel boyut analizleri yapılmış, yorumlanarak irdelenmiştir. Sonuç bölümünde; incelenen örneklerde ortaya çıkan kavramlar ve bu kavramlara ait alt kavramlar ve bunların mimariye kattığı değerler sunulmakta, konuyla ilgili önerilerde bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Dini, Kur’an’daki Temel Kavramlar, Osmanlı Mimarisi, Türbe, Dizimsel Boyut, Temel Tasar İlkeleri, Anlamsal Boyut, Duygusal Tepki Boyutu.

Reflections of the Basic Concepts in Islamic Religion on Ottoman Period Tomb Architecture

Öz

In architecture, there are some factors that we cannot define, see, or feel, but whose effect on the formation we can guess. The main purpose of this study is to reveal and interpret these factors through the tombs, which is one of the religious architectural building types. In the study, based on the assumption that religious concepts affect architecture and that religious concepts are a language, it is aimed to determine the reflections of the basic concepts in the religion of Islam on the formation of religious architecture or by another definition, based on the verses in the Qur’ān. In this context, within the scope of the study, five of the tombs designed by Mimar Sinan belonging to the Classical Ottoman Period in Turkey were examined. In the introduction part of the study, general information about Islamic art was included.

Anahtar Kelimeler

Islamic Religion, Basic Concepts in the Qur’ān, Ottoman Architecture, Tomb, Syntactic Aspect, Basic Design Principles, Semantic Aspect, Emotional (Sentimental) Reaction Aspect.

Kaynakça

• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1986.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993
• Aslanapa, Oktay. Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri. Ankara: Türksoy Yayınları, 1996.
• Bammat, Necmüddin. “İslam’da Mekân Anlayışı”. Çev. Sadık Kılıç. İlim ve Sanat, 3/4 (1987), 41-50.
• Bayrak, Orhan. Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Cansever, Turgut. Ev ve Şehir. İstanbul: İnsan yayınları, 1994.
• Cansever, Turgut. İslam’da Şehir ve Mimari. İstanbul: İz yayıncılık, 1997.
• Cansever, Turgut. Kubbeyi Yere Koymamak Konuşmalar. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997a.
• Can, Yılmaz – Gün, Recep. Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Çakıroğlu, Birgül. İslam dinindeki temel kavramların Osmanlı dönemi (13 yy.-17 yy.) dini mimarisine yansımaları. Trabzon: KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Çam, Nusret. İslam’da Sanat Sanatta İslam. Ankara: Akçağ Yayın, 2019.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk İslam Sanatının ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. Dumortier, Brigitte. Dinler Atlası, İnançlar, İbadetler ve Ülkeler. Çev. Özgür Aladağ. İstanbul: NTV Yayınları, 2007.
• Ertürk, Sevinç. Mimari Mekânın Algılanması Üzerine Deneysel Bir Çalışma. Trabzon: Karadeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1984.
• Faruki, Raci – Faruki, Lamia . İslam Kültür Atlası. Çev. Mustafa Okan Kibaroğlu – Zerrin Kibaroğlu. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1999.
• Günay, Reha. Mimar Sinan Neden Bir Tasarım Dehasıdır. İstanbul: Yem Yayın, 2019.
• Gürer, Latife. Temel Tasarım. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası, 1990.
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayın, 2017.
• Kalın, Arzu. Bitkilerin Anlamsal Boyutu: Farklı Fonksiyonlardaki Bina ve Mekânlarla Anılabilen Bitkiler Üzerine Bir Araştırma. Trabzon: KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Keleş, Gülay vd. Anadolu Türk Mimarlığı İçin Görsel Sözlük. Trabzon: Sonhaber Matbaacılık, 2001.
• Kuban, Doğan. Sinan’ın Sanatı ve Selimiye. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Kuban, Doğan. Mimarlık Kavramları. İstanbul: Yem Yayınları, 2019.
• Kuran, Abdullah. (1988). “Mimar Sinan’ın Türbeleri”: Mimarbaşı Koca Sinan’ın Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1988.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. “Çağdaş Müslüman ve İslam Kentsel Çevresinin Değişimi”. Mimarlık 8 (1982), 10-13.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam Sanatı ve Maneviyatı. çev. Ahmet Demirhan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• Önkal, Hakkı. Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim– Bozkurt, Nebi. “Harem maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 16/133. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Özel, Mehmet Kerem. Dini Mimaride Merkez Kavramı (Tapınma Mekânına Merkez Kimliğini Kazandıran Dini Öğeler). İstanbul: MSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Porter, William. “İslam’da Mimarlık: Biçim Arayışı”. Mimarlık 8(1982), 18-20.
• Tavşan, Cengiz. Mimari Form Analizi İçin Bir Yöntem Araştırması: Çağdaş Mimarlık Akımlarına Bağlı Son Dönem Müze Yapılarında Uygulanması. Trabzon: KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Turani, Adnan. Dünya Sanat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
• Tümer, Günay – Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1997.
• Yetkin, Suut Kemal. Türk Mimarisi. Ankara:Bilgi Yayınevi, 1970. Yücel, Atilla. “İslam Mimarlığı Üzerine”. Mimarlık 5(1981), 4-6.
• URL1-Beşiktaş Sinan Paşa Barbaros Türbesi Perspektifi. Erişim tarihi. 27.11.2021. http://sanathocam.blogspot.com/2016/02/osmanl-mimarisi-ve-mimar-sinan. html
• URL2-Rüstem Paşa Türbesi İç Mekân Kubbe Detayı. Erişim Tarihi. 21.11.2021. http://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=304
• URL3-Kanuni Sultan Süleyman Türbesi Kesit, Görünüş. Erişim Tarihi. 18.11.2021. http://almiramimarlik.com/index.php/index/gallery_cat/48/.
• URL4-Ayasofya Külliyesi Vaziyet Planı. Erişim Tarihi. 21.11.2021. https:// www.timeturk.com/ayasofya-imarethanesi-yeniden-faaliyete-gececek/ haber-1654534