Azerbaycan'da Baba Samit Tekkesi ve Safevî-Bektaşi İlişkileri Bağlamında Diğer Bektaşiler

Yıl 2022, Sayı: 101, 95 - 116, 27.03.2022

Fuzuli Bayat

Öz

15. yüzyılda Azerbaycan ve İran coğrafyasında vuku bulan siyasi, dinî gelişmeler 1501’de Şah İsmail Safevî önderliğinde Azerbaycan Safevî Devleti’nin kurulması ile sonuçlandı. Kurulan bu devlet mezhep olarak Şiîliği seçti. Safevî tarikat yapısı Şiî itikadi ile yer değiştirmiş oldu. Devletin kurulmasında önemli rol üstlenmiş Alevi ve Bektaşi Türkman aşiretleri yeni kurulan Kızılbaş Devleti’nin aslı unsurları oldular. Bu dönem kendisini Hacı Bektaş’ın oğlu adlandıran Baba Samit dervişleri irşad görevinin önderleri olarak Azerbaycan’ın bazı bölgelerinde tekkeler açtılar. Dede Muhammed adlı bir Bektaşi liderinin kendi dervişlerinden Dede Hasan’ı bir mektupla ve bazı küçük hediyelerle Tebriz’e Şah İsmail’in yanına gönmesi Safevî-Bektaşi ilişkilerinin derinleşmesine neden oldu. Bu ise Anadolu Bektaşilerinin Safevî Devleti’ni kendi devletleri gibi görmeleriyle alakalıdır. Bektaşi tarikat üyelerinin Azerbaycan’ın önce Aran denilen bölgesinde, daha sonra da Şirvan’da tekke kurduklarını, hatta Nahçıvan Bektaşilerinin Bektaşi soyadlarını 16. yüzyıldan bu yana korumakta olduklarını ve zaviye kurduklarını, halkı irşad ettiklerini, Safevîye’nin devlet kurmak ideolojisinin yayıcıları, tebligatçıları olduğunu hem sözlü kaynaklardan hem de kısıtlı yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Sözlü ve yazılı kaynaklarda Şah İsmail Hatai zamanında hatta onun yakınlarından olan bazı Kızılbaşların Bektaşi olduğunu da öğrenmek mümkündür. Nitekim Şah İsmail Hatai’nin saray hekimi ve tarihçisi olan Dosteli Türki’nin bir Bektaşi müridi olduğu muhtemelen mümkündür.
Bu yazıda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan (1453-1478) zamanında Alevi ve Bektaşi düşüncesinin Azerbaycan’da yayılmasının Şeyh Cüneyd’in, Anadolu’dan getirdiği Kızılbaş zümreleri sayesinde vuku bulduğu ve Baba Samit dervişlerinin Aran, Karabağ ve Şirvan’da faaliyet gösterdikleri açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şiî İtikadı, Kızılbaşlık, Safevîler, Safevî-Bektaşi İlişkileri, Bektaşiler, Baba Samit Tekkesi.

Kaynakça

• Alekperov, Alesker. Иissledovaniya po Arheologii i Etnografii Azerbaycana. Baku: İzd-vo Аkademii Nauk Azerbaycanskoy SSR, 1960.
• Altınok, Baki Yaşa. “Ehl-i Beyt ve Türkler”. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. Sayı 18 (2001): 205-213.
• Arjomand, Said Amir. “Safevî Dönemi İran’ında Dinî Taşkınlık (Gulüvv), Sufilik ve Sünnîlik (1501-1722)”, Çeviren: N.Musalı. Cappadocia Journal of History and Social Sciences. Vol. 7 (2016), Ahlen/Germany: 3-184.
• Azamat Nihat. “Erdebîlî, Alâeddin”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 11: 279. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. VII. Bakı: Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş Redaksiyası, 1983.
• Baha, Said Bey. Türkiye’de Alevi Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. Haz. İ. Görkem. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
• Bayat, Fuzuli. “İslamın Millileşmesinde Türk Xalq Sufizminin Rolu”, Elmi Araştırmalar, 1-2 (2000): 12-14. Bakı.
• Bayat, Fuzuli. “Safevî-Bektaşi İlişkileri ve Azerbaycan’da Baba Samit Tekkeleri”, Uluslar arası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi Bildirileri. (2002): 181- 196. Ankara.
• Bəktaşî, Fikrət və Bəktaşî, Etimad. Keçmişdən Günümüzə Naxçıvan Bəktaşiləri. Naxçıvan: Əcəmi Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2018.
• Browne, Edward Granville. A Literary History of Persia. Vol. IV. Modern Times (1500-1924), Cambridge: Cambridge University Press, 1924.
• Canatan, Kadir. “Türkiye’nin İsim Haritasının Temeli Olarak Ehl-i Beyt Sevgisi”. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 62 (2012): 213-236. Ankara.
• Canpolat, Cemal. Osmanlı Belgelerinde Aleviler Hakkında İdam ve Sürgün Fermanları. İstanbul: Markiz Yayınları, 2012.
• Çetinkaya, Nihat. Kızılbaş Türkler. İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2004.
• Demidov, Sergey Mihayloviç. Turkmenskie Ovliyadı. Аşhabat: Ilım, 1976
• Doğan, Eşref ve Çelik, Hasan. “Alevi Sünnî Bütünleşmesinin Önündeki Engeller: Tarihsel Yanlış Algılamalar”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl 7, Sayı 1 (2014): 121-138. Çorum.
• Efendiyev, Oktay. “Sultan II. Bayezid ve Şah İsmail”, XIII. Türk Tarih Kongresine (4-8 Ekim 1999) Sunulan Bildiriler, Ankara, 2002, s.89-95.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. 100 Soruda Türkiye’de Mezhebler ve Tarikatler. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1969.
• İrəvan Əyalətinin İcmal Dəftəri. Tərcümə Edənlər Z.Bünyadov və H.Məmmədov. Bakı: Elm, 1996.
• İvanov, Wladimir. The Truth-Worshippers of Kurdistan, Ahl-i Haqq. Bombay: E. J. Brill, 1953.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyasi Münâsebetleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
• Maden, Fahri. “Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesinde Bektaşi Tekke Ve Türbeleri”, Türk Kültürü ve Haci Bektaş Velî Araştırma Dergisi. Sayı 68 (2013): 89- 128.
• Maden, Fahri. Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması (1826). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Melikoff, İrene. Uyur İdik Uyardılarş Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Çeviren T.Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi, 1994.
• Musalı, Namiq. “Anonim bir Safevî kaynağında Bektaşi ve Alevi Tarihine Dair Bilinmeyen Gerçekler”, Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. (2010): 373-390. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Müneccimbaşı, Ahmet Dede (tarihsiz). Sahayifü’l-Ahbar Fî Vekâyi’i’l-A’sâr (Müneccimbaşı Tarihi). Cilt III. Çeviren: İ. Erünsal. İstanbul: Tercüman.
• Naxçıvan Sancağının Müfəssəl Dəftəri. Tərcümə edənlər: Z. Bünyadov və H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001.
• Nemət, Məşədixanım. Azərbaycanda Pirlər. Bakı: Azərnəşr, 1992.
• Nemətоva, Məşədixanım. Əsrlərin Daş Yaddaşı. Bakı: İşıq, 1987.
• Novokreşenova, T. M. “Pravovoy Status “Svyatıh Plemyon” u Turkmen”, Vestnik Nijnegorodskogo Universiteta imş N. İ. Lobaçevckogo. Seriya: Pravo. No. 1 (2000): 73-75.
• Nur Ali-Shah, Elahi. L’Esoterism Kurde. Traduction et Commantere M. Mokri, Paris: Jean Herbert, 1966.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Balım Sultan”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 5: 17-18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Onat, Hasan. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslâmiyât, Cilt VI, Sayı 3 (2003): 111-126.
• Öngören, Reşat. “Safiyüddîn-i Erdebilî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35: 476-478. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Öz, Baki. Alevilikle İlgili Osmanlı Belgeleri. İstanbul: Can Yayınları, 1995.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2011.
• Petruşevskiy, İlya Pavloviç. (1949). Оçerki po İstorii Feodalnıh Otnoşeniy v Azerbaycane i Armenii v XVI-naçale XIX vv. Leningrad: İzd-vo Leningradskogo Gosudarstvennogo Ordena Lenina Universiteta im. А. А. Jdanova, 1949.
• Petruşevskiy, İlya Pavloviç. İslam v İrane v VII—XV vekah. Leningrad: İzdatelstvo Leningradskogo Universiteta, 1966.
• Petruşevskiy, İlya Pavloviç. О Dohristianskih Verovaniyah Krestyan Nagornogo Karabaha. Baku: İzd-vo AzGNİİ, 1930.
• “Proverka Spiskov i Protokolov Eruvanskoy Bekskoy Komisii pо Оpredeleniyu Liçnıh Prav Verhovnogo Musulmanskogo Sosloviya”. Аrhiv Nahçivanskoy AR, Fond 314, Deli 5,5.
• Roemer, Hans. “Kızılbaş Türkmenler: Safevî Teokrasisinin Kurucuları ve Kurbanları”, Çeviren: H. Yıldız. Türk kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı 38 (2006): 81-92. Ankara.
• Smirnov, Konstantin Nikolayeviç. Маterialı pо İstorii i Etnografii Nahiçevanskogo Kraya. Baku: Оzan, 1999. 114 BAHAR 2022/SAYI 101 Solakzâde, Mehmed Hemdemi Çelebi. Solakzâde Tarihi. Cilt I-II. Hazırlayan V. Çubuk. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1989.
• Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988a.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. İstanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar. Cilt II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988b.
• Vural, Genç. “İdris-i Bidlîsî’yi Yeniden Düşünmek”, Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreler. Derleyenler: Y. Çakmak, T. Şur. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020, .31-43
• Woods, John. Akkoyunlular Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk 15. yüzyıl Türk- İran Siyaseti Üzerine bir İnceleme. Çeviren S. Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.
• Yaman, Ali. Alevilik ve Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Noktakitap, 2007.
• Yampolskiy, Zelik İosifoviç. “Piri Azerbaycan”, Voprosı İstorii Religii i Ateizma, VIII. Москва, 1960, s.34-42.
• Yampolskiy, Zelik İosifoviç. Drevnie Religii Azerbaycana. Baku: İzdatelstvo Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR, 1958.
• Şeyh Abdül Azim Bağdadi. Tarih-i تاريخ الشيوخ من أتراك عيد العظيم ألبغداد المطبعة : بيروت Şuyux Minel-Etrak. Beyrut Taşbasma (tarihsiz).
• Şeyh İbn Osman تاريخ قديم عن الشعراء من أتراك ) ج ٢ (شيخ بن عثمان مدركة المطبعة : بيروت Mudriha. Tarihü’l Kadim Aynş al-Şuara Minel-Etrak. Cilt 2. Beyrut, 1981.
• Al-Mulla Samad. Tarih el-Şier fil تاريخ الشعر في القديم ) ج ٤ (الملا صمد المطبعة : المغرب Kadim. Cilt 4. Taşbasma (tarihsiz). Fas.