Kazak Türklerinin Milli Kimliğinin Oluşmasında Ahmet Yesevi Türbesi'nin Rolü

Yıl 2022, Sayı: 101, 151 - 168, 27.03.2022

Sayan Shilmambetov Akmaral Maldybek

Öz

Bağımsızlığın ilanıyla Kazakistan Cumhuriyeti kültürel miras bağlamında milli kimliği oluşumu ve güçlendirmesi amacıyla bir dizi programlar yürürlüğe koymuştur. Bu bağlamda Güney Kazakistan’da bulunan Türkistan şehri, 19 Haziran 2018 yılı Kazakistan Parlamenter Meclisi’nin kararıyla Türk halklarının kültürel ve ruhani merkezi olarak özel bir statüye kavuşturulmuştur. Alınan bu kararla şehir içerisindeki tarihi ve kültürel nitelikteki anıtların araştırılması hususundaki çalışmalar yoğunlaşmıştır. Bu anıtlar arasında, Emir Timur tarafından yaptırıldığı günden günümüze Türk halklarının bir nevi haç vazifesinin icra edildiği manevi ve kültürel bir merkeze dönüşmüş olan Yesevi türbesi merkez konumundadır.
Mevcut çalışma, milli kimlik alanında Rusya, Özbekistan ve Kazakistan’ın devlet arşivlerinde bulunan ve daha önce yayınlanmamış arşiv materyaller kapsamında Ahmet Yesevi türbesinin Kazak milli kimliğinin oluşumu ve gelişimindeki rolünü, karşılaştırmalı tarih analiz yöntemiyle incelemeye tabi tutmaktadır. Arşiv belgeleri, Çarlık yönetiminin ve Sovyet hükümeti döneminde Ruslaştırma, sömürü politikaları ve Homo Sovieticus toplumunun yaratılması doğrultusunda Müslümanlar için manevi önemi bulunan Yesevi türbesinin yok etmesini amaçlayan bir dizi teşebbüslerde bulunulduğunu ortaya koymaktadır. Bütün bu teşebbüslere rağmen Yesevi türbesi, Türk halklarını ruhani bir paydada birleştirerek Rus yönetimlerinin Mozoleye karşı yok edici politikalarından geri çekinmesini sağlamıştır. Yesevi türbesi bu konumuyla Kazak toplumunun milli kimliğinin oluşumunda temel bir görev oynadığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Yesevi Türbesi, Milli Kimlik, Çarlık Politikası, Sovyet Dönemi

The Role of the Tomb of Ahmet Yesevi in the Formation of the National Identity of Kazakh Turks

Öz

With the declaration of independence, the Republic of Kazakhstan has implemented a series of programs for the formation and strengthening of national identity in the context of cultural heritage. In this context, the city of Turkestan, located in Southern Kazakhstan, was given a special status as the cultural and spiritual centre of the Turkic peoples with the decision of the Kazakhstan Parliamentary Assembly on June 19, 2018. With this decision, studies on the research of historical and cultural monuments in the city intensified. Among these monuments, the Yasawī mausoleum, which has been transformed into a spiritual and cultural centre where the Turkish people have served as a kind of cross from the day it was built by Emir Timur, is the centre.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, Yasawī Tomb, National Identity, Tsarist Policy, the Soviet Era.

Kaynakça

• Abdulgaffari, K. (2014). Umdet al-Ahbar, Kngia 1. [Umdet al-Akhbar, Volume One] Transkriptsiya, Faksimile. Derya Derin Pasaoglu. İnstitut İstorii imeni Sh. Mardzhani. Tsentr İsledovanii İstroii Zolotoi Ordy imenei M.A. Usmanova. Series Yazma Miraz Pismenno Nasledie Textual Heritage. Volum 1. Kazan.
• Bartold, V. (1925). İstoriya İzuçeniya Vostoka v Evrope I Rossii, Lektsii Çitannıye v Universitete i v Leningradskom İnstitute Jıvıh Vostoçnıh Yazıkov, 2 İzdaniye, Leningrad.
• Denike, B. (1927), İskusstvo Sredney Azii, Moskva: Tsentrizdat Narodov SSSR.
• Egamberdı̇ yev, M. ve Dı̇ nasheva, L. (2019). “Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Politikası (1850–1914)”, Belleten, Ağustos, Cilt LXXXIII - Sayı 297, DOI:10.37879/belleten.2019.665.
• Semenov, A. (1926). “Meçet Ahmeda Yeseviyskogo v Gorode Turkestane: Rezultatı Osmotra v Noyabre 1922 Goda”, İzvestiya Sredneaziatskogo Komiteta Po Delam Muzeyev, Ohranı Pamyatnikov Starinı, İskustva i Prirodı, Taşkent, Vıpusk 1.
• Umnyakov, İ. (1929). Arhitekturnıye Pamyatniki Sredney Azii: İssledovaniya. Remont. Restovratsiya. 1920-1928, Taşkent.
• Valihanov, Ç. (1958). İzbrannıye Proizvedeniya, Pod Redaksiyey Akademika Alkeya Margulana, Alma-Ata: Hudojestvennaya Literatura.
• Yıldırım, S. ve Egamberdiyev, M. (2021). “Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar”, Belleten, Cilt LXXXV - Sayı 302, Erişim: https://belleten.gov.tr/tam-metin/3650/tur
• Yolgin, Y. (2013). Arheologiçeskiye i İstoriko-Arhitekturnıye İssledovaniya Mavzoleya Hodja Ahmeda yasavi: Vtoraya Polovina 19 Veka – Seredina 1950-h Godov (Oçerki i Materialı), Almatı: İnstitut Arheologii İmeni Alkeya Margulana.
• Zholdassuly, T. (2020). “Sovyet Kazakistan’ında İslama Yönelik Bir Uygulama: Militan Tanrısızlar Birliği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Aralık, Sayı: 96.