Kazak Sözlü Geleneğinde Hz. Ali Cenknâmeleri

Yıl 2022, Sayı: 101, 169 - 186, 27.03.2022

Zubaida Shadkam Nazym Kairanbayeva

Öz

Tarih açısından söz yazıdan çok önce meydana geldiği için sözlü kültür ürünleri daha eskidir. Destanlar, şiirler, oyunlar, halk hikâyeleri ve mitler gibi geçmişten kalan sözlü kültür ürünleri bütün toplumlarda bulunmaktadır. Sözlü kültür ve edebiyat ürünleri bireylerin belleğinde her zaman hazır bulunduğu için konar göçer yaşayan toplumlarda bu ürünlerin oluşumu, kullanımı ve uygulanması daha kolay ve hesaplıdır . Bu nedenle Orta Asya Türk soylu halklarının sözlü kültür ve edebiyatı yazılı kültür ürünlerine göre daha çeşitli ve daha zengindir. Bu zengin sözlü kültür geleneğinde vatan, anne, çocuk ve sevgiliye karşı besledikleri sevgi ve aşk duygularını çeşitli destanlar, jırlar, hikâyeler şeklinde nesilden nesile aktarmışlardır.
Doğa ile iç içe yaşayan göçebe Kazaklar taşıdıkları kültürel ve manevi değerlerini ne doğal afetlerde nedesosyal-siyasiveekonomikbuhranlardakaybetmiş vebudeğerlerikorumayollarınıbilmişlerdir. Onlar, asırlar boyu ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa destanlar, hikâyeler, masallar, jırlar, atasözleri, ağıtlar ve alkış kargış şeklinde aktarılmış günümüze kadar ulaşmışlardır. Orta Asya bozkırlarında hayatta kalma ve zorluklar ile mücadelelerinde gösterdikleri kahramanlık ve bahadırlıklarını Alpamıs Batır, Kobılandı Batır, Karasay Batır gibi destanlarda ve jırlarda söze dökmüşlerdir .
İslamiyet’i kabul ettikten sonra İslam dininin temellerini ve şartlarını öğretmek, Peygamberimizin sünnetini, O’na ve sahabelere karşı sevgi ve saygıyı öğretmek ve yaymak için Kazak batırlık jırları denilen kahramanlık destanları arasında dini destanlar da görülmeye başladı. Dini destanlar arasında Allah ve Peygamber efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) sevgisini, Müslümanlık , adalet, sadakat, dürüstlük, mertlik ve cesaret, güzel ahlak gibi ananeleri aşılayan Hz. Ali (r.a.)’nin savaşları, kahramanlık ve fedakarlıklarının anlatıldığı cenknâmeler tüm Müslümanlar tarafından büyük sevgi ile bilinen ve anlatılan destanlardandır. Çalışmada, özel koleksiyonlarda, Almatı kütüphanelerinin Nadir ve Yazma Eserler Bölümünde kayıtlı olan Hz. Ali’nin cenknâmelerinin matbu (Boztorgay, Dariga Kız, Hz. Ali Cengi, Kıssa-i Saranbay , ...) ve yazma nüshalarından (Salsal ve Kıssa-i Risale-i Cenknâme-i Şah-i Merdan) gibi metinlerden örnekler vererek muhteva , dil ve tür özelliklerinden bahsederek bu metinlerin incelenip araştırılmasına dikkat çekmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sözlü Gelenek, Kazak Sözlü Kültürü, Batırlık Jırları, Hz. Ali Cenknâmeleri.

Hz. Ali Cenknâmes in The Kazakh Oral Tradition

Öz

In terms of history, oral cultural products are older, as speech occurred long before writing. Oral cultural products from the past such as epics, poems, plays, folk tales and myths are found in all societies. Since the products of oral culture and literature are always present in the memory of individuals, their formation, use, and application are easier and more affordable in societies that live in the form of nomadic monarchy. For this reason, the oral culture and literature of the Central Asian Turkic people are more diverse and richer than the written cultural products. In this rich oral culture tradition, they have transferred their feelings of love and affection towards motherland, mother, child and lover from generation to generation in the form of various epics, tears and stories.
Nomadic Kazakhs, living in harmony with nature, did not lose their cultural and spiritual values neither in natural disasters nor in social-political and economic crises, and they knew the ways to protect them. They have survived to the present day, which have been transmitted for centuries from generation to generation in the form of epics, stories, tales and tears, proverbs, and laments. They have expressed their heroism and prowess in their struggle with survival and difficulties in the steppes of Central Asia in epics and jırs such as Alpamys Batyr, Kobylandy Batyr, and Karasay Batyr.
After accepting Islam, religious epics began to be seen among the heroic epics called Kazakh batyr jırs in order to teach the basics and conditions of the religion of Islam, as well as to teach and spread the Sunnah of the Prophet, love and respect towards Him and His companions. Among the religious epics about Allah, love for the Prophet Muhammad (peace and blessings be upon him), Hazrat Ali’s battles that instil values such as justice, loyalty, honesty, courage, good morality, the heroism, and sacrifices narrated in cenknāmes were known and told with great love by all Muslims.
In the study, the printed copies of Hazrat Ali’s cenknāmes (Boztorgay, Dariga Kız, Hazrat Ali Cengi, Kıssa-i Saranbay) and manuscript copies (Salsal and Kıssa-i Risale-i Cenkname-i Şah-i Merdan) by giving examples from texts such as the content, language and genre features, it will be tried to draw attention to the examination and research of these texts.

Kaynakça

• Alibek, Toktar. “Dini Destanlar Hakkında”. Kozhalar. Erişim 21 Haziran 2021. https:// kozhalar.kz/2016679-dini-dastandar-haqynda
• Arıkan, Metin. Kazak Destanları II. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007.
• Atalan, Mehmet. “Türk Kültüründe Hz. Ali Cenknâmeleri”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları. 1/2, (May, 2009), 7-27.
• Azibayeva, Bakıtjan (ed.). Babalar sözü: Dini Destanlar. 10 Cilt. Astana: Foliant, 2004.
• Berdibay, Rahmankul. Epos – el qazınası. Almatı: Rauan, 1995.
• Çetin, İsmet. Türk Edebiyatında Hz. Alî Cenknâmeleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1997.
• Duran, Zehra Gültekin. “Türk Destanlarında Merkez Kahramanın Kutsal ve Dini Değerlere Yaklaşımı Üzerine Tespitler”. Türkbilig 38 (Aralık, 2019), 223- 230.
• Eker, Gülin. “Gelenekten Geleceğe Halk Edebiyatı”. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. ed. M. Öcal Oğuz. 315-330. Ankara: Grafiker, 6. Basım, 2008.
• İlhan, Nadir. “Oğuz Türkçesi Metinlerinden Salsal-Name’nin Paris Nüshası”, Turkish Studies, 14/4 (Ocak, 2019), 1907-1924. https:// doi.org/10.29228/ TurkishStudies.39230
• Kabadayı, Osman. “Kazakistan’ın Yeni Latin Alfabesine Geçiş Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”. Yeni Türkiye - Türk Dili Özel Sayısı cilt 3/101 (Ocak-Haziran, 2018), 394-406.
• Kabadayı,Osman vd. Kazakistan (Almatı) Millî Kütüphanesindeki Arap Harfli Türkçe Nadir Eserler Kataloğu. Almatı: Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü, 2021.
• Kalijanov, Ualihan vd. Haziret Ali (Dini Destanlar). Almatı: Adebiyet Alemi, 2015.
• Konıratbayev, Auelbek. Kazak Folklorınıñ Tarihı. Almatı: Ana tili, 1991.
• Kosan, Serikbay. “Folklordık Dastan Türleri”. Anatili.kazgazeta. Erişim 25 Mayıs 2021. http://anatili.kazgazeta.kz/news/5853
• Kuş, Fatih. “Kazak Cenknâmelerin’den İki Örnek”, Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi 2/1 (2019), 36-62.
• --------------. İki Kazak Cenknâmesi: “Äzret Älidiñ Soġısı” ve “Üşbüv Qissa Zeñgir Jühüd” (Metin-İnceleme). Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019a. https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/373667/ yokAcikBilim_10317591.pdf?sequence=-1&isAllowed=y
• Margulan, Alekey. “Kazak Destanının Karakteri ve Tarihi Durumu”. KazSSR. Tarih sayısı 2 (1946), 75-81.
• Oğuz, Öcal. Türk Dünyası Halk Biliminde Yöntem Sorunları, Ankara: Akçağ, 2000.
• --------------. “Destan Tanımı ve Eski Türk Destanları”, Milli Folklor, Ankara: Geleneksel, 8/62 (2004), 5-7.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis,( 2014).
• Saluk, Reyhan Gökben. “Hz. Ali Cenknâmeleri ve Bir Metin: Esed ile Şah-i Merdan Cengi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli Araştırma Dergisi 85 (2018)., 71- 85.