An Area of Influence and Rivalry Between Ottoman-Iran: Tomb of Imam Musa Kâzım

Yıl 2022, Sayı: 101, 249 - 268, 27.03.2022

Ekrem Akman

Öz

The most important areas of struggle and rivalry of Ottoman-Iranian relations from the past are the pilgrimage sites in the cities of Karbala, Najaf, Sāmarrāʾ, and Kāzimiyya, called al-Atabāt al- ʿalīyāt (the holy shrines of imams), which are located in the lands under Ottoman rule and considered sacred by Shiites. The cities mentioned, especially Baghdad, have been the focus of attention of Shiite and Sunni Muslims in the history of Islam, due to their geographical and strategic location as well as the tombs of the Islamic elders. The intense interest of the Iranians in these places under Ottoman rule and their desire to engage in zoning activities cause various problems. In particular, renovations and additions aimed at owning the tomb of Imam Mūsā al-Kāẓim have brought the two sides face to face. In the article, the renovations and additions to the tomb of Imam Mūsā al-Kāẓim are examined and the effect of the interest of Shiite visitors and Iranians on Ottoman-Iranian relations is explored.

Anahtar Kelimeler

Contemporary History, Ottoman-Iranian Relations, al-Atabāt al-ʿalīyāt, Kāzimiyya, Tomb of Imam Mūsā al-Kāẓim.

Osmanlı-İran Arasında Bir Rekabet ve Nüfuz Alanı: İmam Musa Kâzım Türbesi

Öz

Osmanlı-İran ilişkilerinin geçmişten gelen mücadele ve rekabet alanlarından en önemlisi Osmanlı hâkimiyeti altındaki topraklarda bulunan ve Şiilerce kutsal sayılan Atebât-ı âliyât denilen Kerbelâ, Necef, Sâmerrâ ve Kâzımiye şehirlerindeki ziyaretgâhlardı. Başta Bağdat olmak üzere adı geçen şehirler coğrafi ve stratejik konumlarının yanı sıra barındırdıkları İslam büyüklerinin mezar ve türbeleri nedeniyle İslam tarihinde Şii ve Sünni Müslümanların ilgi odağı oldu. İranlıların Osmanlı hâkimiyetindeki bu mekânlara yoğun ilgileri ve imar faaliyetlerinde bulunma istekleri çeşitli problemlerin yaşanmasına neden oldu. Özellikle Kâzımiye’deki İmam Musa Kâzım Türbesi’ni sahiplenme amaçlı tadilat ve eklemeler iki tarafı karşı karşıya getirdi. Bu makalede, İmam Musa Kâzım Türbesi’nde yapılmak istenen tadilat ve eklemeler mercek altına alınmış ve buraya gelen Şii ziyaretçilerin ve İranlıların ilgisinin Osmanlı-İran ilişkilerine etkisi araştırılmıştır. Bu amaçla adı geçen ziyaretgâhları sahiplenmedeki rekabetin temelinde dini, mezhebi, siyasi, ekonomik ve sosyal hangi faktörlerin etkili olduğunun, İran ve Osmanlı devlet adamlarının türbelere ve mukaddes mekânlara ilgilerinin ve Osmanlı’nın buradaki mülkî hâkimiyet konusundaki hassasiyetinin ve endişelerinin nedenleri sorgulanmıştır. Osmanlı’nın, İran’la ilişkileri bozmayacak, Şiileri de küstürmeyecek şekilde adı geçen mekânları sahiplendiğini iddia eden bu makale, 19. yüzyılda Atebât şehirleri ve özellikle Bağdat’ta bulunan İmam Musa Kâzım türbesi etrafında iki ülke arasında ortaya çıkan nüfuz rekabetini arşiv belgeleri ışığında ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yakınçağ Tarihi, Osmanlı-İran İlişkileri, Atebât-ı âliyât, Kâzımiye, İmam Musa Kâzım Türbesi.

Kaynakça

• Avcı, Remzi. Kurgu ile Gerçeklik Arasında Alman Oryantalizmi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Arabkhani Rasol. “Sultan II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı-İran İlişkilerinde Atebât-ı âliyât”. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Caferiyan, Rasol.. Sefernâmehâ-yi Hacc-ı Kâcârî. (Kaçarların Hac Seyahatleri) Tahran: Neşr-i İlm, 1389.
• Cevdet Paşa, Ahmet. Tarih-i Cevdet. 1. Cilt. haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Çetinsaya, Gökhan. Tarihsel Perspektifte Türkiye-İran İlişkileri Raporu (İran Dosyası). SETA, 2006.
• Doğan, Esra. “Hacı Bektaş Veli’nin Velâyetnâmesine Göre Horasan’dan Rum’a İzlediği Yol”. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 4 (2011), 58-82.
• Doğan, Esra. Acem’den Rum’a Güzerânlar Kaçarların Osmanlı Doğu Vilayetlerine Yolculuğu. Ankara: İlahiyat, 2019.
• İbn Manzur, Lisanu’l-Arab. Kahire: Daru’l-Ma’arif, ts.
• İlhan, Avni. “Atebat” Diyanet İslam Ansiklopedisi, 4/49-50. İstanbul: TDV Yayınları,1991.
• Ferahani, Mirza Hüseyin. Sefernamey-i Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani. (Mirza Muhammed Hüseyin Ferahanî Seyahatnâmesi) haz. Mesud Golzari, Tahran: İntişarat-i Firdovsi, 1362.
• Jorga, Nicolae. Osmanlı Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2005.
• Karadeniz, Yılmaz. İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• Kavak, Abdulcebbar. “Türkmenler ve Kürtler Arasında Alevi-Bektaşi Geleneği ve Başlıca Temsilcileri: Irak Örneği”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2019), 261-277.
• Kaydâri, Abbas Kadimi. “Feth Ali Şah-ı Kaçar ve Atebât-ı âliyât”. (Kaçar Şahı Feth Ali Şah ve Atebât-ı âliyât). Mütaleat-ı Tarih-i İslam, Sal-ı dovvum Şomare 5 Tabistan, (1389), 89-105.
• Köprülü, Fuat. Osmanlı Devletinin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Küpeli, Özer. “Irak-ı Arap’ta Osmanlı-Safevi Mücadelesi (XVI-XII. Yüzyıllar)”. History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı (2010), 227-244.
• Taşğın, Ahmet vd. “Hazım Ağâhh Efendi ve Osmanlı Devleti Hâkimiyeti Son Dönemi Irak’ında Bektaşi Tekkelerini Anlattığı mektubu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 96 (2020), 263 318.
• Taşğın, Ahmet. “Kara Müftizâde Hazım Agâh Efendi’nin Irak Bektaşi Tekkelerini Anlatan Mektubu: Irak’ta Bir Bektaşi Babası Hacı Hüseyin Mazlum Baba”. Doğan Kaya Armağanı 70. Yaş Hatırası, ed. Yıldız, Serhat Sabri vd. 2/1311- 1329. Sivas: Vilayet Kitabevi, 2021.