Osmanlı Devletinde Devlet-Tarikat İlişkileri Bağlamında Meclis-i Meşayih

Yıl 2021, Sayı: 100, 159 - 180, 13.12.2021

İsmail Kaya

Öz

Osmanlı Devleti, tarih sahnesine çıktığı andan başlamak üzere özellikle ciddi problemlerle karşı
karşıya kaldığı 19. yüzyıla kadar tarikatlara, belirli bir özgürlük anlayışı çerçevesinde, sahip oldukları
önemli işlevleri sebebiyle, gelişme ve büyümelerine izin vermiştir. Ancak Safevi tehlikesinin
yükselişe geçtiği ve merkezileşmenin ağırlığını giderek hissettirmeye başladığı zaman dilimlerinde
tarikatlar üzerindeki denetimini de artırmıştır.
Bu denetimin artmasına paralel olarak 19. yüzyılla beraber dönemin getirmiş olduğu yeni şartlar ve
Osmanlı Devleti’nin bu şartlara uyum sağlamak için yürüttüğü politikalar, tarikat ve tekkelerin devlet
tarafından sağlanan özerk durumdaki statülerini kaybetmelerine sebep olmuştur. Tarikatların devlet
tarafından denetim altına alınmalarının önemli bir göstergesi Meclis-i Meşayih’in kurulmasıdır.
Şeyhülislamlık tarafından denetlenen dergâhlar, 1866 yılında Şeyhülislamlığa bağlı olarak kurulan
Meclis-i Meşayih kurumunun uhdesi altına alınmıştır.
Böylece kademeli bir biçimde başlayan tekkeleri kontrol süreci, bir kurumsal yapının ortaya
çıkmasını kaçınılmaz hâle getirmiş ve bu durumun bir sonucu olarak Meclis-i Meşayih kurularak
çalışmalarına başlamıştır. Tekke ve zaviyelere ait tüm işler ve özellikle şeyh atamalarından sorumlu
olan Meclis-i Meşayih, tekkelerin kontrol altına alınması açısından da önemli bir konum elde etmiştir.
Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin tarikatlarla olan ilişkisinde Meclis-i Meşayih’in amacı, önemi ve
kararları nelerdir sorusuna cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dini Gruplar, Tarikat, Devlet-Tarikat İlişkisi, Meclis-i Meşayih.

Meclis-i Meşayih in the Context of State-Sect Relations in the Ottoman State

Öz

From emerging on the stage of history to the 19th century when it faced particularly serious problems,
the Ottoman Empire allowed the sects to practice, develop and grow with a certain understanding of
freedom. However, it also increased its control over the religious orders during the periods when the
Ṣafavid danger was on the rise and the weight of its centralization started to be felt gradually.
In parallel with the increase of this control, the new conditions brought by the period with the 19th
century and the policies carried out by the Ottoman Empire to adapt to these conditions caused
the sects and dervish lodges to lose their autonomous status provided by the state. An important
indicator of the sects being controlled by the state is the establishment of the Meclis-i Meşayih. The
dervish lodges, which were inspected by the shaykh al-Islām (the chief jurist), were put under the
responsibility of the Meclis-i Meşayih institution established in 1866 under the shaykh al-Islām.
Thus, the process of controlling the dervish lodges which started gradually made the emergence of an institutional structure inevitable and as a result of this situation, Meclis-i Meşayih was established and started its activities. The Meclis-i Meşayih, which is responsible for all the works of dervish
lodges, and especially the shaykh appointments, has also gained an important position in terms of
taking the lodges under control. In this study, an answer will be sought to the question of what
the purpose, importance and decisions of the Meclis-i Meşayih are, in the relationship between the
Ottoman Empire and the sects.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religious Groups, Sect, State-Sect Relation, Meclis-i Meşayih.

Kaynakça

• Akman, Zekeriya. (2013). Osmanlı’da Devlet-Tekke Münasebetleri Meclis-i Meşayih. Ankara: Elips Kitap.
• Arı, O. Sacid. (2005). “Meclis-i Meşâyih Arşivi’ne Göre Hicrî 1296–1307 (Miladi 1879–1890) Yılları Arasında Osmanlı Tekkelerinde Ortaya Çıkan Problemler”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın, Bilgin. (1998). “Osmanlı Devleti’nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşayih’in Şeyhülislamlık’a Bağlı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi”. İstanbul Araştırmaları Dergisi 7, 93-109.
• --. (2003). “Meclis-i Meşayih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 247-248.
• Aydın, Bilgin vd. (2006). Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi Defter Kataloğu. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Çift, Salih. (2017). “Tasavvufi Hayatla İlgili Aktüel Problemler Bağlamında Meclis-i Meşayih Tecrübesi”. Dini Gruplar Siyaset ve Bürokrasi. ed. Kemal Ataman vd. 65-81. Bursa: Emin Yayınları.
• Durmuş, Mine. (2016). “Meclis-i Meşayih’in Kuruluşu ve Sultan II. Abdülhamid Dönemi Faaliyetleri”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Düzen, Cem. (2015). “Kuleli Vak’ası”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• --. (2017). “Tanzimat Dönemine Karşı Bir Suikast Teşebbüsü: Kuleli Vak’ası”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19/1, 107-128.
• Ergin, O. Nuri. (1977). İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri — Dolayısiyle — Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası.
• Gündüz, İrfan. (1983). Osmanlılarda Devlet – Tekke Münasebetleri. Ankara: Seha Neşriyat.
• Haksever, A. Cahid. (2009). “Osmanlı’nın Son Döneminde Islahat ve Tarikatlar: Bektaşilik ve Nakşibendilik Örneği”. EKEV Akademi Dergisi 13/38, 39-60.
• Işık, Zekeriya. (2015). Şeyhler ve Şahlar Osmanlı Toplumunda Devlet-Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri. Konya: Çizgi Yayınları.
• --. (2016). Devlet ve Tarikat Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin İdeolojik ve Sosyolojik Zemini. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Kara, İsmail. (2002). “Meclis-i Meşayih, Ulema-Tarikat Münasebetleri ve İstanbul’da Şeyhlik Yapmış Beş Zatın Kendi Kaleminden Terceme-i Hali”. Kutadgubilig Felsefe – Bilim Araştırmaları Dergisi 1, 185 – 214.
• Kara, Mustafa. (2013). Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Maden, Fahri (2018). “Meclis-i Meşayıh Kararlarında Bektaşilik ve Bektaşi Tekkeleri”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Orhan Kurtoğlu vd. 151-204. Ankara: Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Onaran, Burak. (2007). “Kuleli Vakası Hakkında “Başka” Bir Araştırma”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar Dergisi 5, 9-35.
• Özer, Ekrem. (2007). “Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahatları -II. Mahmud Dönemi ve Sonrası-”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Pakalın, M. Zeki. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Türkmen, Zekeriya. (2002). “Kuleli Vak‘ası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 26, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 356-357.
• Varol, Muharrem. (2010). “Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnâmesi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 23, 39-68.
• --. (2013). Islahat Siyaset Tarikat Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yakut, Esra. (2005). Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yıldırım, Ali–Şimşek, Hasan. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yılmaz, Ömer. (2015). Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yılmaz, Yasin. “Osmanlı’da Sebebi Meçhul Olan Kuleli Vakası’nın Tarihî Arka Planı Hakkında Bazı Mülahazalar”. (2017). Turkish Studies Academic Journal 12/16, 511-530.
• Yücer, H. Mahmut. (2001). “XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.