Şeyh Safiyyüddin-İ Erdebilî’nin Etnik Kökeni ve İnancı Hakkında Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2021, Sayı: 100, 235 - 252, 13.12.2021

Ali Rıza Özdemir

Öz

Safevî tarih yazımında Safevî tarikatının kurucusu Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin Sünni (Şafi)
olduğu kabul edilmiş, Safevî tarih yazımı genellikle bu tez üzerine oturtulmuştur. İbn Bezzaz
tarafından kaleme alınan Safvetü’s-safâ adlı eser temel alınarak yapılan bu tarih yazımı akademi
camiasında büyük ölçüde kabul görmüştür. Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’yi önemli bir inanç önderi
olarak gören Alevi geleneği, modern Safevi tarih yazımında bütünüyle reddedilmiştir. Bu çalışmada
Safevî Devleti’nin kurucusu Şah İsmail’in atası olan Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin hangi mezhebe
bağlı olduğu araştırılmıştır.
Safvetü’s-safâ temelli bu tarih yazımının dışında, sağlam kaynaklara dayandırılamayan bazı farklı
görüşler ileri sürülmüştür. Akademik camiada genel kabule ulaşmış Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin
Sünni olması görüşü dışında bir ihtimal olarak Şeyh Safî’nin Şii olduğunu ancak takiye yaparak
yani inancını saklayarak asıl inancını açıklamadığını dile getiren araştırmacılar da olmuştur. Bazı
araştırmacılar ise Safevî tarikatındaki Şii inancının açığa çıkmasının Safîyyüddin-i Erdebilî’nin
torunu Hoca Ali zamanında başladığını dile getirmiştir.
Çalışmada önce Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin hangi mezhebe bağlı olduğu Safvetü’s-safâ özelinde
tartışılmış ve Şeyh Safî’nin Sünni gösterilmesindeki temel dayanakların eleştirisi yapılmıştır. Bu
aşamadan sonra Sultan Mahmud Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb’a isimli eserinde ulaşılan
yeni bilgilerle konu değerlendirilmiştir. Ayrıca Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb‘a’da Alevi yazın geleneğinin
merkezinde bulunan Buyrukların izleri sürülmüş, aralarındaki benzerlikler tespit edilmiştir.
Çalışmada Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin, irfan temelli bir Şiilik inancına sahip olduğu sonucuna
ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Safî, Safevî, Sünni, Şii, Alevi.

Some Assessments of the Ethnic Origin and Faith of Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī

Öz

The founder of the Ṣafavid sect, Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī was accepted as a Sunni/Shāfiʿī, and the
Ṣafavid historiography is generally based on this thesis. This historiography, which is based on the
work called Ṣafvat al-ṣafā written by Ibn al-Bazzāz, has been widely accepted in academia. The Alevi
tradition that sees Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī as an important faith leader, has been completely
rejected. In this study, the sect of Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī, who was the ancestor of Shāh İsmāʿīl,
the founder of the Ṣafavid State, is investigated.
Apart from this historiography based on Ṣafvat al-ṣafā, although some different opinions are put
forward, they are not based on reliable sources. Despite the view that Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī was
Sunni which is generally accepted in academia, there were also some researchers who stated that
Shaykh Ṣafī al-Dīn was Shi’ite, but did not disclose his real belief by concealing it. Some researchers stated that the revelation of Shia beliefs in the Ṣafavid sect started in the time of Hodja Ali who was Ṣafī al-Dīn Ardabīlī’s grandson. This study analyses Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī’s sect and discusses the issue in terms of Ṣafvat alṣafā and criticises the ideas indicating that Shaykh Ṣafī al-Dīn was a Sunni believer. Then, the subject is re-evaluated with the new information based on Akā’id-i Evliyā’-i Seb’a belong to Sultan Mahmud
Geylânî. In addition, the traces of Buyruks, which are at the centre of the Alevi literary tradition in
Akā’id-i Evliyā’-i Seb’a, have been examined and their similarities have been identified. In the study,
it is concluded that Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī had faith in Shia belief based on wisdom.

Anahtar Kelimeler

Shaykh Ṣafī al-Dīn Ardabīlī, Ṣafavid, Sunni, Shiite, Alevi.

Kaynakça

• Abbaslı, Mirza. (1976). “Safevîlerin Kökenine Dair”. Belleten XL. 287-329.
• Aytekin, Sefer. (1958). Buyruk. Ankara: Emek Yayımevi.
• Bisati (2013). Şeyh Safî Buyruğu. Nşr. Ahmet Taşğın. Konya: Çizgi Yayınları.
• Browne, Edward G. (1959). A Literary History Of Persia. Modern Times 1500- 1924. London: Cambridge At The University Press.
• Buniyatov, Ziya Musa. (1991). “Azerbaycan”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 317-322.
• Cebecioğlu. Ethem. (1999). “İbn Bezzâz”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 19, İstanbul Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 378-379.
• Dedekargınoğlu, Hüseyin, (2020). “Alevilikte Tevellâ ve Teberrâ Kavramları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 93, 163-191.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1987). Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik. İstanbul: Der Yayınevi.
• Həsən Bəy Rumlu. (2017). Əhsənüt-Təvarix. Nşr. Oqtay Əfəndiyev-Namiq Musalı. Kastamonu: Uzanlar Kopyalama Merkezi.
• Hinz, Walter. (1992). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyt: XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaplan, Doğan (2015). Şeyh Safî Buyruğu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Khalıly, Reza (2009). “Sultân Mahmûd Bin Sultân Burhâneddîn Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb’a İsimli Eseri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Küçükdağ. Yusuf-Bilal Dedeyev (2009). “Safevîlerin Nesebine Farklı Bir Bakış”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/6, 415-424.
• Məhəmməd bin Hüseyin Katib Nişati. (2006). Şeyh Səfi Təzkirəsi Səfvətüs-səfa’nın XVI. əsr türk tərcüməsi. Nşr. Möhsün Nağısoylu. Sevər Cabbarlı. Rauf Şeyhzamanlı. Bakı-Nurlan: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası.
• Mirza Hüseyin Nuri Tebersi (1987). Müstedrek-ul Vesail ve Müstenbet-ul Mesail 11.cilt. Kum: Alul Beyt Müessesesi.
• Musalı, Namiq (2019). Şeyh Zâhid Geylânî ve Menâkıbı. Kastamonu: Hz. Pir Şeyh Şa’bân-ı Veli Kültür Vakfı Yayınları.
• Öngören, Reşat. (2000) “İbrâhim B. Edhem”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 293-295.
• Özdemir, Ali Rıza. (2017) Geçmişten Geleceğe Kürt Aleviliği. Ankara: Kripto Yayınları.
• Özdemir, Ali Rıza. (2019). Türk Hakanı: Şah İsmail. Ankara: Kripto Yayınları.
• Özdemir, Ali Rıza. (2020). “Alevi-Bektaşi Yolunda Dört Kapı Kavramı”. e-makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/1, s. 249-283.
• Şah, Serap (2007). “Safvetü’s-safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri”. Yayımlanmamış Doktora Tez, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Taşğın, Ahmet. (2012). Irak’ta Mezhep Çatışmaları Arasında Alevîler Ve Bektaşîler. İstanbul: Önsöz Yayınları.
• Tokat, Feyza. (2018). Tezkire-i Şeyh Safî Cilt I-II. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Yıldırım, Rıza (2020). Menâkıb-ı Evliyâ Buyruk. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.