Kazak Türklerinin Kültüründe Alaşa Han Evliyalığı Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 102, 171 - 192, 15.06.2022

Aibar Kassenalı Syrym Yessen

Öz

Kazak türklerinin kültüründe Alaşa Han Kazakistan bozkırlarında yaşayan göçebe boylarını bütünleştirmeye çalışan ve aynı zamanda hanlık kuran bir efsanevi evliya şahsiyeti olarak tanılmaktadır. Eski döneme ait folklor kaynaklarında Alaşa Han biz cüzzamlı çocuğun dünyaya gelişi ile toplumdan koparak 300 yüz askeri ile birlikte devlet kurduğu anlatılmaktadır. Çarlık döneminde bölgeyi işgal etmek amacıyla gelen Rus araştırmacıların topladığı folklor belgelerinde Alaşa Han ismi Kazak Hanlığının kuruluşu ile bağdaştırılmaktadır. Kazak araştırmacısı Çokan Velikhanov’un değerlendirdiği folklor kaynaklarında Alaşa Han Türbesinin incelenmesi efsanevi evliya şahıs olarak tanılmaktadır, Alaşa Han Kazak Türklerini bir araya getiren kahraman olarak nitelenmektedir. Diğer değerlendimeler sonucu Alaşa Han ismini Kazak halkının ortaya çıkışı ile Üç Jüzün (üç boyun) birleşmesiyle bağlı olduğunu göstermektedir. Tarafımızdan Alaşa Han’la ilgili 34 folklor kaynağın tablosu yapıldı ve karşılaştırmalı yöntemle bu kaynaklar tasnif edildi. Alaşa Han hakkında, halk arasında korunan ve bilimsel çalışmalarda rastlanan efsanevi anlatıların rivayete dayalı birkaç versiyonu incelendi. Alaşa Han, folklor kaynaklarında Kazak, Başkurt, Nogay, Karakalpak, Kırgız, Tatar boylarını, yani “Altı Alaş’ı” altında birleştirmeye çaba gösteren evliya şahsiyeti olarak ta tanılır. Bu çalışmada, Kazak halkının ağız edebiyatında dolaşan Alaşa Han’la ilgili folklor kaynakları ile arkeolojik kazı sonuçlarının karşılaştırılması amaç edildi. Böylelikle folklor kaynakları ile arkelojik veriler kıyaslanarak desiplinerarası yöntemle sunuldu. 14-20. yüzyıl arasındaki araştırmacıların Alaşa Han karakteri ile ilgili olarak halk ağzından derledikleri efsaneler nüshaları ile fikirleri esas alınarak tarihi yorumlar yapıldı. Efsanelerle tarihi araştırmalara dayanarak Alaşa Han evliyalığı kültürel katmanları ile kült olarak anlam ve önemini açıklamaya gayret gösterildi. Efsanelerdeki Kazak halkının ortaya çıkışı ile devlet oluşum süreci konuları gözden geçirildi. Alaşa Han evliyalığı ile anıt mezarı arasındaki münasebet, anıt mezarın mimari özellikleri, yapılış tarihi ve anlamıyla ilgili yeni görüşler ortaya koyuldu. Alaşa Han Türbesi merkezi Kazakistan’da Karahanlı döneminde inşa edildiği söylenmektedir. 1998’da türbenin restorasyonu sırasında mezar yeri kazıldı ve bir adamın iskeleti çıkarıldı. Elde edilen iskelet temelinde antropolojik araştırmalar yapıldı. Sonuç olarak, türbeye gömülen adamın 45-60 yaşları arasında, ortalamadan uzun, kaslı, patolojik özelliği olmayan ve Turanoid semptomları olan Asyalı bir adam olduğu belirlendi. 2018’den beri Ulıtau bölgesindeki Ortaçağ dönemine ait mezarlık alanlarında yaptığımız arkeolojik kazılar sırasında, Alaşa Han’ın türbesine gömülen cesedin tam yaşını ve genetik kökenini belirlemek için araştırmalar yapılmaktadır. Sonuç olarak, türbenin orta kısmındaki mezarda 55 yaşında bir adam gömüldüğü ve mitokondriyal analize göre Asya tipine ait olduğu kanatine varıldı. Karbonifer analizi, adamın 1805’ten 1935’e kadar yaşadığını göstermektedir. Bu adam, türbenin inşasından sonra gömüldüğü ortaya çıkmaktadır. Bu araştırma Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı Bilim Komitesi tarafından finanse edilmiştir .

Anahtar Kelimeler

Folklor, Efsane, Evliyalık, Türbe.

Destekleyen Kurum

Makale, Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı Bilim Komitesi tarafından finanse edilen araştırma projesi üzerinde hazırlanmıştır. (Hibe No. AP09562202).

Proje Numarası

AP0956220

Kaynakça

• Alekseev, Kiril. “Predanie o Proishojdenii Kirgiz-Kaysakov”. Orenburgskiy listok, 8, 2015.
• Artıkbayev, Jambyl. Kazak Şejiresi: Ulı Dala Tarihının Kaynar Közderi Jane Tujırımdaması. Astana: Foliant, 2015.
• Atıgaev, Nurlan. Hronologiya pravleniya kazahskih hanov (15 - seredina 16 v.). Moskva: Tyurkologiçeskiy sbornik, 2007.
• Babür, Zahir ud-din Muhammad. Babürnâme. Almatı: Atatek, 1993.
• Çuloshnikov, Alexander. Oçerki İstorii Kazak-Kirgizskogo Naroda. Çast 1, Orenburg, 1924.
• Divayev, Abubakir. “Alaça-Han (Kirgizskaya Skazka)”. Turkestanskie vedomosti 9 (1902), 91-93.
• Ebulgazi, Bahadır. “Türik Şejiresi”. Almatı: Ana Tili, 1991.
• Fedorov, Konstantin. Zakaspiyskaya Oblast. Ashkhabad: Parovaya Tipografiya K.M. Fedorova, 1901.
• Glaudinov, Bekrinjan. Mavzoley Alaşa-Hana - Etapnoe Proizvedenie Zodçestva Kazahstana, Almatı: Sohranenie i İspolzovanie Obyektov Kulturnogo i Smeşannogo Naslediya v Sovremennoy Tsentralnoy Azii. Trudı II Mejdunarodnoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferencii, 2005.
• Grodekov, Nikolay. Kirgizy i Karakirgizı Syr-Darinskoy Oblasti. Tashkent: Tipo-Litografiya S.I. Lakhtina, 1889.
• Horoş, Elena. Mavzoley Alaşa-han”. Rol Nomadov v Formirovanii Kulturnogo Naslediya Kazakhstana. Nauçnıye Çteniya Pamyati N.E. Masanova. Almaty: Sbornik Materialov Mezhdunarodnoi Nauçnoi Konferentsii, 2010.
• Howorth, Henry. The Factitious Geneologies of the Mongol Rulers, Journal of the Royal Asiatic Sosiyety, July, 1908.
• Isin Amantay. Kazahskoe hanstvo i Nogayskaya Orda vo vtoroy polovine 15-16 v. Almaty: Izdaniya 2, 2004. Januszkiewic, Adolf. Kundelikter Men Hattar Nemese Kazak Dalasına Jasalğan Sayahat Turalı Jazbalar. Almaty, 1979.