13. Yüzyıl Türkiye’sinde Dini-Tasavvufi Hayat ve Hacı Bektaş Veli

Yıl 2022, Sayı: 102, 211 - 233, 15.06.2022

Mehmet Saffet Sarıkaya

Öz

Türklerin İslamlaşması yerleşik ve yarı göçebe grupları arasında farklı boyutlarda gelişti. Şehir, kasaba vb. yerleşim birimlerinde devletin himayesinde ve eğitim geleneğine bağlı olarak kitabi din anlayışına uygun bir İslamlaşma yaşandı. Yarı göçebe zümreler arasında ise kitabi dinden farklı “popüler İslam/halk İslam’ı” şeklinde ifade edilebilecek bir Müslümanlık hâkim oldu. Halk İslam’ının gelişmesinde aktif rol, büyük ölçüde kendilerini dine hizmete adayan gezgin dervişlerindi. Daha sonra Abdalân-ı Rûm diye adlandırılan bu gezgin dervişlerin bir kısmı tekke ve zaviye kurarak, Barkan’ın kolanizatör/yerleşimci diye nitelemesini hak edecek şekilde yarı göçebe halkın yerleşik hayata geçerek ziraî kültüre alışmalarına zemin hazırladılar. Diğer taraftan tekke ve zaviye çevresinde tarikat erkânı ve tasavvufî düşünceyle bütünleşen dini bir hayat söz konusuydu. Bununla birlikte şehirlisi ve göçebesiyle Türkler, temelde Orta Asya’dan getirdikleri aynı inanç formlarına ve inanç motiflerine sahiptiler. Nitekim bu inanç yapısının oluşturduğu gaza ruhuyla halk şehirlisiyle, köylüsüyle ve göçebesiyle, dinin ve devletin bekası için birlikte mücadele etmekten geri durmadılar. Bu makalede 13. yüzyılda gelişen bu sürecin Hacı Bektaş Veli’nin şahsında Bektaşiliğe evrilen boyutu irdelenmeye çalışılacaktır. Bu yapılırken öncelikle Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan Melâmiyye, Yeseviyye, Kübreviyye, Sühreverdiyye gibi dönemin tarikat çevresi irdelenecektir. Anadolu’da Vefâiyye bağlamında Babaîliğin yansımaları ele alınacak ve Hacı Bektaş-Ahi Evran ilişkisi dikkate alınarak Ahiliğin dönemin dini hayatına etkilerine işaret edilecektir. Nihayet Hacı Bektaş Veli’nin eserleri bağlamında onun dini-tasavvufî anlayışının temel esasları ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş Veli, Yeseviyye, Vefâiyye, Babaîlik, Ahilik

Haji Bektash Wali and Religious-Sufistic Life in Turkey of 13th Century

Öz

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Cem Yayınları, 1995.
• Aksarâyî, Kerîmüddîn Mahmud. Müsâmeretü’l-aḫbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Aşıkpaşazâde Tarihi. nşr. Âli Bey. İstanbul: Matba-i ‘Âmire, 1332.
• Atalan, Mehmet. Muhammed b. El-Hanefiyye ve Anadolu’daki Tezahürleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
• Babinger, Franz. “Anadolu’da İslâmiyet, İslam Tedkikâtının Yeni Yolları”. çev. Ragıb Hulusi. Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası 2/3 (1922), 188-223.
• Bağlıoğlu, Ahmet. “Hacı Bektaş Veli’nin Din Anlayışında Mezhepler Üstü Yaklaşım”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Türk Kültürünü Mayalayanlar, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Ahî Evran Özel Sayısı. (2021) 389-413.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi 2/2 (1942), 279-387.
• Baykara, Tuncer. Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve İktisadi Tarihi Üzerine Araştırmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 1990.
• Cahen, Claude. Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 2. Baskı, 1984.
• Coşan, M.Esad. “İncelemeler”. Makâlât. mlf. Hacı Bektaş Veli. İstanbul: Seha Yayınları, ts. Doğru, Halime. XVI. y.y.’da Sultanönü Sancağında Ahiler ve Ahi Zaviyeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Ebu’l-Hayr er-Rûmî. Saltık-nâme. haz. Necati Demir-M.Dursun Erdem. İstanbul: Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Derneği, Alioğlu Yayınları 2. Baskı, 2013.
• Elvan Çelebi. Menâḳıbu’l-ḳudsiyye fî menâṣıbi’l-ünsiyye (Baba İlyâs-ı Horasanî ve Sülâlesinin Menkabevi Tarihi). haz. İsmail E. Erünsal-A. Yaşar Ocak. İstanbul, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Esin, Emel. İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• el-Fârûsî, İzzeddin Ahmed b. İbrahim. İrşâdu’l-müslimîn li ṭarîḳati şeyḫi’l-müttaḳîn, İstanbul, Matba-i Âmire-Matba-i Muhammed Efendi Mustafa, 1307.