Elmalı Abdal Musa Dergâhı’ndaki Bektaşî Mezartaşları

Yıl 2011, Sayı: 57, 99 - 130, 11.03.2011

Abdullah Karaçağ

Öz

Bu çalışmada, Abdal Musa Dergâhı haziresinde yer alan, Osmanlı Dönemine ait Bektaşî mezarlar/mezartaşları belgelenerek sanat tarihi yönüyle değerlendirilmiştir. Mezarların bu günkü yerleşim düzenini gösteren vaziyet planı çizilmiş, fotoğraflanarak yazıları günümüz Türkçesine aktarılmış, mezar, mezartaşı ve başlık tipleri, bezeme özellikleri ele alınmış, Türk mezartaşları içerisindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Hazirede toplam 150 tane mezar bulunmaktadır. 40 tanesi Osmanlı Döneminden ve kitabelidir. Diğer mezarlarda kime ait olduğunu belirten kitabeleri bulunmayıp mezarlık düzenlenirken tek tip olarak yenilenmişlerdir. 2 mezar ise baştaşı ayaktaşı ve mezar yapısıyla bütün olarak günümüze ulaşmıştır. 40 mezardan 38 tanesi erkek mezarı 2 tanesi kadın mezarıdır. Mezartaşlarından, bir tanesi 17. yüzyıldan 1699 M. olup diğerleri 18, 19 ve 20. yüzyıllara aittir. İncelediğimiz mezartaşlarının tamamına yakını Bektaşî dergâhında çeşitli görev ve hizmetlerde bulunmuş kişilere aittir. Mezartaşlarındaki yazılarda kişilerin; kimlik, vasıf, meslek-görev/statü durumlarını gösteren ifadeler önemli bilgiler vermektedir. 1699 yılından 1919 yılına kadar, dergâhta çeşitli hizmetlerde bulunmuş kişilerin en azından bazıları kitabelerden öğrenilmektedir. Mesleği/görevi/statüsü belirtilmeyen veya belirlenemeyen 23 mezartaşının dışında, diğer 15 tanesinde mezarların 3 türbedar, 8 postnişin, 2 aşçı, 1 nakib, 1 halife, statüsünde kişilere ait olduklarının ifade edildiği görülmektedir. 1699-1919 tarihleri arasında Abdal Musa Dergâhıyla bağlantılı, 11 dedenin, 6 babanın, 8 dervişin isimleri yanında 3 mezartaşında kişilerin memleketlerinin belirtildiği görülür. Sülale adına rastlanmayan mezartaşlarında geçen isimler incelendiğinde, erkeklerde Mehmed-Muhammed, Ali, Hüseyin, isimlerinin diğer isimlere göre daha çok tercih edildikleri ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada mezartaşlarının biçim, bezeme ve özellikleriyle Osmanlı dönemi içerisindeki yerinin belirlenmesi yanı sıra, özgün belge olma nitelikleri bakımından, mezartaşlarındaki kitabelerin yayınlanması yoluyla Alevîlik-Bektaşîlik konusunda yapılacak araştırmalara katkıda bulunabilmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abdal Musa, Osmanlı Mezartaşları, Bektaşî Mezartaşları, Tekke Köyü, Elmalı

THE BEKTASHI GRAVESTONES IN THE ELMALI-ABDAL MUSA LODGE

Öz

This study analyzes the Bektashi graves and gravestones of the Elmalı-Abdal Musa Lodge which belong to the Ottoman period. This analysis is made from the viewpoint of art history. The study tries to identify the place of these elements in the Turkish gravestones by drawing the site plan indicating the current situation, by producing photographic documentation and by discussing the gravestone typologies and their ornamental features. Totally there are 150 graves in the lodge. Fourty of them, which carry inscriptions, belong to the Ottoman period. The other graves do not have inscriptions so their possessors are unknown. These unidentified graves are restored into a single type during a process of renewal. Two graves, on the other hand, have reached today in their entire original layout. Among the identified 40 graves, 38 of them belong to males while 2 belong to females. One of the gravestones dates back from the 17th century 1699 A.D. while the others date to the 18th, 19th, 20th centuries. Almost all of the gravestones that we have analyzed belong to people performing various duties inside the Bektashi Lodge. The inscriptions on the gravestones give significant information on the identity, profession and status of these people. At least some of the people who had worked here between 1699-1919 can be identified through the inscriptions. 23 gravestones carry no information about profession / status while the other 15 belong to 3 keepers türbedar , sheikhs postnişin , 2 cooks, 1 nakib a kind of sheikh specialized on the descendents of the Prophet and 1 khalif. Between 1699-1919, besides 11 grandfathers dede , 6 fathers baba and 8 dervishes, there are also 3 gravestones which inform about the homelands. The inscriptions do not include family names. The most frequently observed male names are Mehmed-Muhammed, Ali and Hüseyin. This study aims to determine the place of the above mentioned gravestones within the Ottoman period gravestones with respect to form and ornamentation. Another objective is to contribute to the research on the Alevi-Bektashi sects by unfolding the gravestone inscriptions as unique documents

Anahtar Kelimeler

Abdal Musa, Ottoman Gravestones, Bektashi Gravestones, the village of Tekke, Elmalı

Kaynakça

• AKÇAY, İlhan (1972): “Abdal Musa Tekkesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara:25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.I, Ankara, s.360-373.
• ARSLAN, Ayşegül (2006): Edirne Üç Şerefeli Camii Haziresi Mezar Taşları, Gazi Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi ) Ankara.
• AYDOĞDU, Günnur (1997): Amasya Mezar Taşları, Gazi Üni. Sosyal Bilimler Ens. Sanat Tarihi Anabilim Dalı,(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),Ankara.
• BACQUE GRAMMONT vd, (1990): “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları, Uygulanılan Yöntemler ve Bilgisayarda Yapılabilecek İşlemler” , Erdem, 6, 16, Ankara,s.196-214.
• BAYRAKAL, Sedat (2010): “Nevşehir’in Hacı Bektaş İlçesindeki Bektaşî Kültürüyle İlişkili Türk Eserleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi,55,Ankara, 281-308.
• CANYURT, Filiz (2007): Kastamonu Şehri İsmail Bey Külliyesi, Saray Camisi, Hepkebirler Camisi, Muzafferiddin Gazi Türbesi Hazirelerinde Bulunan Mezar Taşları, Gazi Ünv. Sosyal Bil. Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim dalı ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• ÇAL, Halit (2000): “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezartaşlarında Başlıklar”, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, 28-30 Mayıs 1999, İstanbul, s.226-241.
• ÇAL, Halit (2007): ”Göynük(Bolu) Şehri Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, 30. Sayı, Ankara, s.307- 395.
• ÇAL, Halit ve Özlem ATAOĞUZ ÇAL (2008): Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Kastamonu Belediyesi Yayını, Ankara..
• ÇORUHLU, Tülin, (1999): “Eyüp Sultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Mezar Taşlarında Kase İçinde Meyve Tasvirleri”, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla II. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, 8-10 Mayıs 1998, İstanbul, s.102-117.
• ERKEN, Sabih (1983): Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, c. I(İlaveli II.Baskı), Ankara.
• GÜMÜŞDAĞ, Gökhan (2007) Kastamonu Şehri Nasrullah Camisi, Yılanlı Camisi, Yakup Ağa Camisi ve Ahmet Dede Camisi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Gazi Ünv. Sosyal Bil. Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim dalı ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• GÜNDOĞAN, Bengü (2007): Ferhat Paşa Camisi Haziresinde Bulunan Mezar Taşları, Gazi Ünv. Sosyal Bil. Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilimdalı (Basılmamış Yüksek Lisans tezi),Ankara.
• İŞLİ, H. Necdet (2009): Osmanlı Serpuşları, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Yayını, İstanbul.
• LAQUEUR, Hans –Peter (1997): Huve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, İstanbul, 1997.
• ÖNDER, Mehmet (1969): “Konya Mezar Taşlarında Şekil Ve Süsler” Türk Etnografya Dergisi, sayı:12, Ankara, s.5-15.
• TUNCER, O.Cezmi (1991): Anadolu Kümbetleri -2- Beylikler ve Osmanlı Dönemi, Ankara.
• TUNÇEL, Gül (1997): “Ayaş Mezar Taşları”, Ayaş ve Çevresi Kültür-Sanat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 2-3 Mayıs 1997 Ayaş, s.173-198, Ayaş.
• ÜLKER, Necmi (1986): “İzmir-Yağhanelerdeki Bektaşî Mezar Kitabeleri(XIX ve XX. yüzyıl)”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 28-30 Mayıs, 1-25.