Osmanlı Devletinde Tekkelere Bir Bakış : Aşure Geleneği

Yıl 2011, Sayı: 57, 191 - 212, 11.03.2011

Zeynel Özlü

Öz

Bütün dinlerde toplumun birlik ve beraberliğini sağlamaya yönelik olarak bazı yiyecek ve içecekler ön plana çıkmıştır. Aşure günü de bunlardan birisidir. Osmanlı döneminde bugün gerek Sünni gerekse de diğer İslami gruplara ait tekkelerde ve halk nezdinde coşku ile idrak edilmiştir. Bugün tekkelerde bir takım ritüeller eşliğinde aşure pişirilmiş ve sivil-asker, fakir- zengin herkese ikramda bulunulmuştur. İstanbul’da bulunan büyük tekkelerin saraya bile aşure göndermesi, aşure pişirmek için devlet tarafından tekkelere yapılan sübvansiyonlar, bugünün, devlet-tekke-toplum nezdinde kolektif bir bilinçle idrak edildiğini ortaya koymaktadır. Osmanlı döneminde Sefer ve Muharrem aşuresi olmak üzere iki çeşit aşure pişirildiği anlaşılmaktadır. Muharrem aşuresi Kerbela vakası sene-i devriyesi anısına, sefer aşure si ise Hz. Zeynelabidin’in Kerbela’dan sağ kurtulması ve Peygamber neslinin devamının kutlanması amacıyla pişirilmiştir. Böylelikle pişirilen aşurelerden birisi hüznü diğeri ise sevinci temsil etmiştir. Tekke yaşantısında aşure pişirilmesi ve yenilmesi bir çeşit ibadet olarak görülmüştür. Nitekim aşure içine konan her malzemenin buğday, nohut, kuru fasulye, mısır, yeşil mercimek, az pişmiş pirinç, çiğ bulgur, ceviz, badem, incir, karanfil, zemzem suyu vs. Allah’ın isimlerine işaret ettiği düşünülmüştür. Bu anlayış nedeniyledir ki, aşurenin bir zerresi dahi bir fatiha olarak görülmüş, bu çerçevede yere düşürülmemiş ve zayi edilmemiştir. Bu yönüyle aşure bir şifa besini ve manevi bir ilaç gibi kabul edilmiştir. Osmanlılar döneminde kurulan vakıfların getirdiği mecburiyet nedeni ile tüm tekkelere, özellikle aşure için erzak ve para gönderilmiş, ancak aşure pişirilmesinin zaman zaman aksaması, devlet tarafından aşurenin pişirilmesi konusunda imâretlere destek olunmasına, özellikle de masraflarını karşılayamayan imâretlere sübvansiyonlar yapılmasına neden olmuştur. Bu çerçevede bu gelenek 1925’te tekkelerin kapatılmasına kadar sürdürülmeye çalışılmıştır. Hânkâhlarda pişirilen aşure için hazine-i hassa-i şahaneden 1849 yılında 120 kuruş tahsîsât ayrılmışken bu miktar 1890 ve 1891 yıllarında 3.000 kuruşa yükselmiş, yeterli olmayan tahsisat için zaman zaman ek ödenek de verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Aşure, Muharrem Matemi/Orucu, Darülaceze, Kerbela, Hacı Bektaş Veli

LOOKING AT TEKKES-DERVISH FRATERNITIES-IN THE OTTOMAN EMPIRE: TRADITION OF ASHURA

Öz

Some dishes and beverages have come to the fore on special days in all religions to serve as a means of social unity and solidarity. The Day of Ashura is one of such days when ashura, a dessert made of various cereals, nuts and fruits, is served and offered to relatives, neighbors and guests. During the Ottoman period, this special festive day was celebrated enthusiastically by people and the takkas belonging to both Sunni and other Islamic groups. On the Day of Ashura, the ashura used to be cooked in takkas with some rituals and offered to everybody, no matter civil or soldier, poor or rich. The fact that great takkas in Istanbul used to send ashura even to the palace and that the state used to subsidize tekkes for cooking ashura shows that it was performed with a collective consciousness by the state, takka, and society. It is known that two types of ashura used to be cooked: Ashura of Safar expedition, war and Ashura of Muharram. The Ashura of Muharram was observed in commemoration of Karbala incidence and the Ashura of Safar was cooked to celebrate Zaynalabidin’s pbh escape from Karbala and the continuation of the Prophet’s pbh descent. Thus, one of the ashuras symbolized sorrow, while the other represented joy. Cooking and eating ashura was accepted as a kind of prayer in the daily life of Tekke. Therefore, it was believed that each of ingredients wheat, chickpeas, dry beans, corn, green lentils, under-cooked rice, raw wheat, walnut, almond, fig, clove, zamzam water, etc. that were put into ashura was a signs for different names of God. It is because of this belief that even one grain of it was accepted as reciting the Surah of Fatiha once and hence it was not dropped to the ground and was not wasted. It was accepted as healing food and spiritual medicine. Ottomans supported all organizations such as takka financially to cook ashura and when this task was hindered from time to time, they subsidized imarets that were not able to afford the costs of cooking ashura. This tradition continued until 1925 when takkas were abolished. In 1849, the amount that was accrued by the State Treasury for ashura cooked in Hankahs was 120 kurush pennies , whereas this amount was increased to 3000 kurush in 1890 and 1891 and when this allowance was insufficient, supplement appropriations were issued.

Anahtar Kelimeler

Ashura, Muharrem Grief/Fast, Darülaceze-hospice, Karbala, Haci Bektas Veli

Kaynakça

• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.); 495/55, 685/56, 1057/51, 2346/17.
• İrade Dahiliye (İ. DH.); 206/11876.
• İrade Evkaf (İ.. EV.), 23/ 1317/Ca-07, 38/1323/S-02.
• Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi (MF. MKT.); 34/156.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS);163/7.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeriye Maruzatı (Y. PRK. ASK.); 29/50, 139/69.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Hazine-i Hassa Nezareti Maruzatı (Y. PRK. HH.); 22/13, 22/36, 23/35, 24/65.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı (Y. PRK. MF.); 1/36.
• Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV.); 53/42.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.. PRK. ZB.); 16/6. b) Diğer Kaynaklar
• AND, Metin. (2002); Ritüelden Drama- Kerbela- Muharrem- Taziye. I. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ANADOL, Ayşen. der. (2000); İstanbul Lezzeti İstanbullu Rumların Mutfak Kültürü. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• BARKAN, Ömer Lütfi. (2002); “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”. Türkler, C. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 133-153.
• BAŞ, Eyüp. (2004); “Aşure Günü, Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dini Hayatındaki Yeri Üzerine Düşünceler”. AÜİFD, XLV, S.1, 167-190.
• BAYSAL, Ayşe. (1990); Beslenme Kültürümüz. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BAYATLI, Necdet Yaşar. (2008); “Kerkük-Dakuk’da Bir Bektaşî Tekkesi: Dede Câfer Tekkesi ve Ritüelleri” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 47, Güz 2008, 137-155.
• BOZKUŞ, Metin. (2008); “Aşûre Günü, Muharrem Mâtemi/Orucu ve Sivas’ta Aşûre Uygulamaları”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII/1, 33-61.
• CEYLAN, Ömür. (2010); “Taşranın Altın Çiçeği Safran”, (http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20 TURK%20%20EDEBIYATI/ceylan_safran.pdf, 1-13).
• CİHAN, Ahmet ve İlyas DOĞAN. (2002); “Osmanlı Toplumsal Yapısı ve Sivil Toplum”. Türkler, C. 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 292-314.
• COŞKUN, Ali. (2004); Osmanlı’da Din Sosyolojisi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• ÇİFT, Salih. (2004); “Bursa’da Bir Mısrî Dergâhı ve Son Postnişîni: Seyyid Baba Tekkesi ve Şeyh Sâbit Efendi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 13(2): 197-214.
• DEMİREL, Ömer. (2000); Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü. Ankara, T.T.K. Yayınları.
• DEMİRTAŞ, Yavuz. (2008); “XIX. Yüzyıl İstanbul Sosyal Hayatında Dinî Mûsikî”. Fırat Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13:2, 361-375.
• ERGİNLİ, Zafer. (2002); “Osmanlı Devletinin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”. Türkler, C. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 107-115.
• ESEN ALGAR, Ayla. (1989; “Bektâşîlik’te Yemeğin Yeri”. İkinci Milletlerarası Yemek Kongresi. Düzenleyen Feyzi Alıcı, Ankara: Konya Kültür ve Turizm Vakfı Yayını, Güven Matbaası, 20-24.
• EYÜBOĞLU, İsmet Zeki. (1997); Günün Işığında Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi. İstanbul: Der Yayınevi.
• EYÜBOĞLU, İsmet Zeki. (1997a); Bütün Yönleriyle Tasavvuf, Tarikatlar ve Mezhepler Tarihi. İstanbul: Der Yayınları.
• FAROQHI, Suraiya. (2000); Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, çev: Elif Kılıç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• FAROQHI, Suraiya. (2003); Anadolu’da Bektaşilik, çev: Nasuh Barın, İstanbul: Simurg Yayınevi.
• GÜNAY, Ünver. (1999);Toplumsal Değişme, Tasavvuf, Tarikatlar ve Türkiye. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası.
• HALICI, Nevin. (2005); Konya Yemek Kültürü ve Konya Yemekleri. Konya: Rumi Yayınları.
• HAYDAROĞLU, İlknur. (2003); “Osmanlı Saray Mutfağından Notlar”. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Tarih Araştırmaları Dergisi, 22 (34): 1-9.
• IŞIN, Ekrem. (2000); “Osmanlı Döneminde Tasavvufi Hayat”. Yeni Türkiye, S. 32, Ankara, 496-503.
• İNALCIK, Halil. (2003); “Tarihsel Bağlamda Sivil Toplum ve Tarikatlar”. Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, İstanbul: Bursa Kültür, Sanat ve Turizm Vakfı, 9-17.
• İNALCIK, Halil. (2008); Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: YKY.
• İNALCIK, Halil. (2008a); “Ahilik, Toplum ve Devlet”. Doğu-Batı Makaleler II, Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 85-95.
• İŞLİ, H. Necdet. (2003); “Kadîrîhane’de Aşure”. Yemek Kitabı Tarih- Halk Bilimi- Edebiyat, haz. M. Sabri KOZ, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 941-954.
• KARA, Mustafa. (1977); Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KARA, Mustafa. (1987); “Bursa Tekkeleri ve Tasavvufi Hayat Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, C. 2, Yıl 2, 77-88.
• KARA, Mustafa. (1993); “Tasavvuf”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 14, Editör: Kenan SEYİTHANOĞLU, İstanbul: Çağ Yayınları, 309-440.
• KARA, Mustafa. (2005); “Osmanlı Topraklarında Yaygın Tarikatlar”. Osmanlı Medeniyeti, İstanbul: Elma Basım, 225-242.
• Derneği Neşriyatı, Sayı: 21.
• ŞENER, Adem. (2007); Aşura ve Muharrem Ayı. 1. Baskı, İstanbul: Sistem Matbaacılık.
• TABAKOĞLU, Ahmet. (2008); Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh yayınları.
• TANMAN, M. Baha. (2002); “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler”. Türkler, C. 12, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 149-159.
• TOKUZ, Gonca. (1996); Gaziantep Tatlıları. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Vakfı Yayını.
• TOP, Hüseyin H. (2001); Mevlevî Usul ve Adabı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• TOPDEMİR, Canan. (2006); Aşûra. İstanbul: Cem Vakfı Yayını.
• Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araştırmalar 1995-1996. (1996); Ankara: Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayını No: 17.
• Türk Mutfağından Örnekler. (1993); hazırlayanlar komisyon, Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayını
• ÜLKÜ, Kübra. (2007); Hicri Yılbaşımız Muharrem ve Aşure Günü. İstanbul: Yasin Yayınevi.
• WENSINCK, A. J. (1950); “Aşura”. İ.A., C. I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 710-711.
• YAVUZ, Nuri. (2009); “XVI. Yüzyılda Antep’te Eğitim İle İlgili Vakıf Müesseseleri”. Uluslararası Antep-Halep Vakıfları Sempozyumu 21 Aralık 2009, Gaziantep, 1-11, (Yayınlanmamış Bildiri)
• YAVUZ, Yusuf Şevki. (1991); “Âşûrâ”. DİA, C. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, 24-26.
• YILDIRIM, Nuran. (1994); “Darülaceze”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 555.
• YILMAZ, H. Kamil. (2002); Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• YÜCECAN, Sevinç. (1999); “Aşure”. Beşinci Milletlerarası Yemek Kongresi. Ankara: AKM Başkanlığı yayınları, 321-324.