CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA KARS-ERZURUM YÖRESİ ALEVİ-TÜRKMENLERİ VE ESAT URAS’IN BİR RAPORU

Yıl 2012, Sayı: 62, 183 - 198, 15.01.2013

Murat Çürükuğurlu

Öz

Bu makale, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kars-Erzurum yöresindeki Alevi-Türkmenlerin durumuve dönemin önemli simalarından Esat Uras’ın, bölgedeki Alevi-Türkmenler ile ilgiliraporu hakkındadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Erzurum-Kars bölgesinde CumhuriyetHalk Partisinin bölge müfettişi olarak görev yapan Esat Uras, bu raporunu dönemin ve mensupolduğu partinin siyasi-ideolojik bakış açısıyla kaleme almıştır. Çeşitli tarihlerde bölgeyegelmiş ve özellikle Ardahan ve Sarıkamış bölgelerinde yerleşmiş olan Alevi-Türkmenler, EsatUras’ın bölgede bulunduğu dönemde, kendilerine ait köylerde varlıklarını devam ettirmekteydiler.Bu köylerde yaşayan Alevi-Türkmenler, Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran kadrolarınüzerinde hassasiyetle durdukları bir bölgede bulundukları için, ayrı bir öneme sahipti. Rusyaile Türkiye arasındaki bu sınır bölgesi, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra yaklaşık40 yıl boyunca Rusya’nın hâkimiyetinde kalmış ve 1918’de tekrar Anavatan’a kavuşmuştu.Bu süreç içerisinde, zaten çeşitlilik arz eden bölgedeki etnik ve dinî yapı, daha da karmaşıkhâle gelmişti. Bu durum hem bölge insanları hem de yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ninyöneticileri açısından çeşitli sorunları beraberinde getirmişti. Sınır bölgesinde yaşayan Türkmenler,bölgenin bu özelliğinin getirdiği sıkıntıları, diğer unsurlarla birlikte yaşamışlardır.Ayrıca, sadece Alevi-Türkmen unsurlara mahsus birtakım sıkıntılar da tarih içerisinde ortayaçıkmıştır. Makalenin amacı, bölgedeki Alevi-Türkmenlerin Cumhuriyet’in ilk yıllarındakidurumunu, karşılaştıkları sıkıntıları, bölgedeki diğer unsurlarla ve Orta Anadolu’daki Alevi-Türkmenlerle ilişkilerini ve dönemin yöneticilerinin sınırdaki Alevi-Türkmenlere bakış açısını,başta Esat Uras’ın raporu olmak üzere, çeşitli belgelerle ortaya koymaktır.Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet, Alevi, Türkmen, Kars, Erzurum

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet, Alevi, Türkmen, Kars, Erzurum

A REPORT ON ALAOUITE-TURKMEN LIVING IN KARS-ERZURUM REGION IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC

Öz

This article is about the situation of the Alewi-Turkmens living in Kars-Erzurum region in the first years of the establishment of the Republic, and a report about the Alewi-Turkmen living in the area written by Esat Uras who was the inspector of the Republican People’s Party in Kars-Erzurum region. So he wrote this report with the political-ideological point of view of the period and of the policies of the party which he belonged to. The AlewiTurkmen who came to the region at various dates and especially inhabited around Ardahan and Sarıkamış regions were continuing their lives in their villages while Esat Uras was the inspector in the region. The Alewi-Turkmen living in these villages were critically important because this region was a sensitive region for the administrators of the Republic of Turkey. The border region between Turkey and Russia was dominated by Russia about 40 years after the Ottoman-Russian War , and joined the motherland again in 1918. In such a process, the already diverse ethnic and religious structure in the region had become even more complicated. This situation has brought many problems for the administrators of Turkish Republic in the first years of the Republic and the people of the region. The Turkmen living in the border area between Turkey and Russia have experienced the difficulties caused by this situation together with other groups living in the region. In addition, some other difficulties specific to Alewi-Turkmen have appeared within the course of history. The aim of the article is to bring up the situation, the problems related to other problems, and the AlewiTurkmen in Central Anatolia in the first years of the Republic, and to give information about the way administrators viewed these groups by using a number of documents among which the one belonging to Esat Uras is the most important

Anahtar Kelimeler

Republic, Alewi, Turkmen, Kars, Erzurum

Kaynakça

• Altınok, Baki Yaşa, Karakaş, Musa (2006), Seyyid Garib Musa Sultan Ocağı, Ankara.
• Badem, Canan (2010), Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars, İstanbul.
• BCA, BMGMK, 030.10.78.518.10, 1926 (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Mu- amelat Genel Müdürlüğü Katalogu)
• BCA, BMGMK, 030.10.79.522.2, 19.4.1931.
• BCA, BMGMK, 030.10.65.433.1, 1935.
• BCA, CHPK, 490.01.494.1988.2, 12 Ocak 1931 (Cumhuriyet Halk Partisi Katalogu)
• BCA, CHPK, 490.01.648.153.1, 28.9.1938.
• BCA, CHPK, 490.01.864.424.1, 22.7.1942.
• Cemil Bey (Ardahan Ziraat Fen Memuru) (1926), “Ardahan Vilayeti Ahval-i Ziraiye, İkli- miye ve İktisadiyesine Dair Numunesi Vechle Tanzim Kılınan Rapordur (11 Teşrinisani 1341)”, Ziraat Vekaleti Mecmuası, Sene: 3, Numro: 6, İstanbul, s.205-217
• Çelik (Kırzıoğlu), Fahrettin (1943), “Kars Elinin Coğrafya Durumu”, Kars, İstanbul, s.1-16.
• Çelik (Kırzıoğlu), Fahrettin (1943), “Kars Eli Tarihi”, Kars, İstanbul, s.19-45.
• Doktor İbrahim Edhem (1925), Türkiye’nin Sıhhi ve İctimai Coğrafyası, Bayezit Vilayeti, İstanbul.
• Doktor Şerif Bey (2011), Erzurum Vilayeti Sıhhi ve İctimai Coğrafyası, Hazırlayan: Murat Küçükuğurlu, Serander Yayınları, Trabzon.
• ES, 1291 (1874), Salname-i Vilayet-i Erzurum.
• http://www.damal.gov.tr/default_B1.aspx?content=186 (26 Nisan 2011)
• (İnan), Abdulkadir (1930), Birinci İlmi Seyahate Dair Rapor, İstanbul.
• Kalafat, Yaşar (2007), “Karşılaştırmalı Dadali Türkmen Halk İnançları”, GAP Bölgesinde Alevi Bektaşi Yerleşmeleri ve Şanlıurfa Kültür Mozayığında Kısas Uluslar arası Sempoz- yum Bildirileri, 25–27 Mayıs 2007 Şanlıurfa, Cem Vakfı, İstanbul, s.209-215.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1964), “Kars-Ardahan Türkmanları”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 181, s.3495-97.
• Küçük, Cevdet (1975), Tanzimat Devrinde Erzurum, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Sonçağ Tarihi Kürsüsü, İstanbul.
• RİS, 1927-28 (“Kars Ticaret Kongresi 1926 Senesi Raporu”, Resimli İktisad Salnâmesi, 1927-1928, İstanbul)
• Saylan, Gürkan Fırat (2003), Piroğlu Fahrettin (Erdoğan) Bey Cenûb-i Garbi Kafkas Hükü- meti Hariciye Nazırı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• Süreyya Raif (1925), “Eski ve Yeni Teşkilat: Erzurum’da Eski Esnaf Teşkilatı, Yeni Teşkilat,
• Taşğın, Ahmet, (2007), “Erzurum Türkmen Alevileri”, Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzu- rum Sempozyumu, 26-28 Haziran 2006, II. Cilt, Erzurum, s.523-529.
• Ticaret Odası ile Arasındaki Münasebat”, Meslek Gazetesi, Sayı: 38, s.17-18.
• TBMMTD, 1952, (Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, IX/13-1, 13.2.1952)
• TBMMTD, VIII/13, 12.11.1948.
• TBMMZC, 1337 (Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem: I, Cilt: XI, 7.6.1337)
• TBMMZC, 1341 (Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, II/20, 2.12.1341)
• THV, 1339 (Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne İkinci Devre-i İntihabiyede Aza İntihab Olunan Zevat-ı Kirama Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hal Varakası, Esad Bey Dosyası, Devre: II, Numro: 444)
• THV, 1931 (Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi, TBMM Aza-yı Kiramına Mahsus Muhta- sar Tercümesi Hal Varakası, Esad Bey Dosyası, IV. Devre)
• Varlık Gazetesi, 15 Haziran 1925, Sarıkamış.
• VİUM, 1933 (Vilayetler İdaresi Umum Müdürlüğü On Senelik Çalışma Raporu, BCA, MGMK, 030.10.64.432.116)
• Zeyrek, Yunus (2007), “Amasyalı Bilim ve Siyaset Adamı Esat Uras”, I. Amasya Araştırmaları, 13-15 Haziran 2007, Birinci Kitap, Editör: Yavuz Bayram, Amasya, s.135-144.