ALEVÎ-BEKTAŞÎ BUYRUK ve MAKÂLÂTLARINDA NAMAZ ve ABDESTİN EZOTERİK YORUMU

Yıl 2017, Sayı: 82, 125 - 151, 09.06.2017

Emrah Dindi

Öz

Namaz, abdest ve gusül Kur’ân’ın en temel ritüelleri arasında yer almaktadır. İslam bilginleri belli vakitlerde, belli kalıp ve şartlarla yerine getirilen bu ibadetlerin ne olduğu konusunda hem fikir olsalar da özellikle de Sûfizimde, onun Anadolu’da bir uzantısı olan Alevîlik-Bektaşîlik’te ve bunların klasik kaynaklarında her ne kadar zahirî/şekilsel ibadetlerin muhalifi olmasa da en azından muğayiri olan bir takım batınî, ezoterik derûnî, içsel, ruhî namaz ve abdest telakkileri de geliştirilmiştir. Bu telakkilerin de etkisiyle günümüzde kimi Alevî-Bektaşîler, bu alanda İslam’ın büyük gövdesinden, Ortodoks İslam anlayışından koparak Alevî ibadet felsefesinde şekil ve biçimden ziyade içtenliğin, özün önemli olduğu, Kur’ân’daki namazın salâtın , bu günkü haliyle, Sünnîlerdeki algılanış ve uygulanış şekliyle olmadığı ve asıl namazın Tanrı’yı içten anmak ve asıl abdestin ise gönlü temizlemek olduğu şeklinde bir söylem geliştirmeleri, bu söylemin en azından klasik kaynaklara mutabık ve muvafık olup olmadığı problemini gündeme getirmiştir. Dolayısıyla bu probleme ışık tutacağı düşüncesiyle makalede, Bağdat, Basra ve Kufe’de mutasavvıflarla başlayan, Hacı Bektaş Veli ve Şeyh Safi’ye nispet edilen Buyruk ve Makâlât gibi Alevî-Bektaşî temel klasiklerinde, dört kapıda şeriat, tarikat, marifet ve hakikat yer alan namaz ve abdest yorumları etraflıca irdelenmiştir. Araştırma neticesinde, Alevîlik-Bektaşîlik’te namaz ve abdestin tarikat, marifet ve hakikat kapısı yorumları esas ve ideal kulluk biçimi kabul edilmekle birlikte, ilk ve en altta, şeriat kapısında yer alan ve organların belli şekil ve kalıbıyla sergilenen zahirî namaz ve abdestin de ötelenmediği, yok sayılmadığı ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevî-Bektaşî, Buyruk, Makâlât, namaz, abdest, bâtıni yorum

ESOTERIC INTERPRETATION OF SALAAT AND ABLUTION IN ALEVI-BEKTASHI “BUYRUK AND MAKÂLÂT”

Öz

Salaat, ablution and full ablution are among the most basic rituals of Quran. Although Islamic scholars agree on what these religious services are, which are performed in certain times with certain conditions, especially in Sufism, and in Alevi-Bektashi belief, which is the extension of Sufism in Anatolia, and in classical sources of them, some esoteric and spiritual salaat and ablution considerations, which are not opponent but at least adverse to obvious/formal religious duties have appeared. Under the influence of these considerations, today, some Alevi-Bektashi people have moved away from the Orthodox Islamic concept, which is the biggest body of Islam, and have brought a discourse in which it is claimed that the sincerity and the essence are the most important concepts in Alevi worshipping philosophy rather than formal actions, and the salaat in the Quran was not in the form which was perceived and applied by Sunni people today, the real salaat was mentioning God internally, and the real ablution was clearing the soul, which caused that a problem aroused telling that this discourse did not agree and is not consistent with classical sources. For this reason, the salaat and ablution interpretations included in the Four Gates Shariah, Dervish Order, Wisdom, Absolute Truth , in basic classical sources of AleviBektashi, and in “Buyruk and Makâlât”, which are attributed to Hacı Bektaş Veli and Sheikh Safi, starting with the Sufis in Bagdad, Basra and Kufe, have been examined in detail in the study to cast a light on this problem. As a result of the study, it has been concluded that the salaat and ablution in Alevi-Bektashi belief are accepted as the basic and ideal worshipping forms in the interpretations of Dervish Order, Wisdom, Absolute Truth Gates, the obvious salaat and ablution, which exist in the Shariah gate in the first and deepest rank, and which are exhibited with the certain shapes and forms of organs, are not held over or postponed, and are not ignored

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashi, Buyruk, Makâlât, salaat, ablution, esoteric interpretation

Kaynakça

• Abdullâh b. Mubârek, Ebû Abdirrahmân b. Vâdıh el-Hanzelî. (ty.). ez-Zühd ve’r- Rekâik. Tah. Habîburrahmân el-Azamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebûbekir b. Nâfi’ el-Himyerî. (1403). el-Musannef, Tah. Habîburrahmân el-Azamî. Beyrut: el-Meclisu’l-İlmî- el-Hind.
• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî Ebu’l-Fidâ. (2000). Keşfu’l- Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs. Tah. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hendâvî. yy.: el- Mektebetu’l-Asriyye.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ, (2004). Tasavvuf, İslam’da Manevî Hayat, İstanbul: İz Yayınları.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. (2001). Müsned. Tah. Şuayb el-Arnavûd, Âdil Mürşid vd. yy.: Müessesetu’r-Risâle.
• Alî el-Kârî, İbn Sultân Muhammed Ebu’l-Hasen Nûreddîn Mollâ el-Herevî. (ty.). el-Esrâru’l-Merfûa fi’l-Ehbâri’l-Mevdûa el-Ma’rûf bi’l-Mevdûâti’l-Kübrâ. Tah. Muhammed Lütfi es-Sabbâğ. Beyrut: Dâru’l Emâne/Müessesetu’r-Risâle.
• —. (1398). el-Mesnûa fî Marifeti’l-Hadîsi’l-Mevdûa. Tah. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
• Arabacı, Fazlı. (2000). Alevilik ve Sünniliğin Sosyolojik Boyutları. Samsun: Etüt.
• Atalay, A. Ali. (Haz.). (1993). İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları.
• Aytekin, Sefer. (Haz.). (ty). Buyruk., Ankara: Emek Basım Yayınevi.
• Bardakçı, M. Necmeddin. (2005). “Bir Tasavvufî Mektep Olarak Bektaşilik”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -I- , İsparta: TÜBİTAK.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî el-Horâsânî Ebûbekir. (1993). el-Esmâ’ ve’s-Sıfât. Tah. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî.
• Bezzâr, Ebûbekir Ahmed b. Amr b. Abdilhâlık b. Hallâd b. Ubeydullâh el-Atekî. (1988-2009). Müsnedu’l-Bezzâr. Tah. Mahfûzurrahmân Zeynullâh vd. el- Medînetu’l-Münevvere: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem.
• Bozkurt, Fuat. (Haz.). (1982). Buyruk. İstanbul: Anadolu Matbaası.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillâh. (1422). Sahîh. Tah. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. yy.: Dâru Tavki’n-Necât.
• Deylemî, Ebû Şucâ’ el-Hemedânî. (1986). el-Firdevs bi-Me’sûri’l-Hitâb. Tah. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Dindi, Emrah. (2011). Alevi-Bektaşi Geleneğinde Kur’an Anlayışı, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşas b. İshâk b. Beşîr b. Şeddâd b. Amr b. el-Ezdî es- Sîcistânî. (ty.). Sünen. Tah. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el- Mektebetu’l-Asriyye.
• Ebû Nuaym el-İsbahânî, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. İshâk b. Mûsâ b. Mehrân. (1974). Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, Mısır: es-Seâde.
• Ebu Talib el-Mekkî. (1999). Kutü’l-Kulüb. Çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsünî b. Yahyâ b. Îsâ Hilâl et-Temîmî. (1984). Müsnedu Ebî Ya’lâ. Tah. Hüseyin Selîm Esed. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn Li’t-Türâs.
• Ebu’ş-Şeyh el-İsbahânî. (1408). el-‘Uzma. Tah. Rızâullâh b. Muhammed İdrîs el- Mubârekfûrî. Riyad: Dâru’l-Âsime.
• Ebûbekir b. Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrâhîm b. Osmân b. Havâsetî, (1409). el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr. Tah. Kemâl Yûsûf el-Hût. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd.
• Eflâki, Ahmet. (1954). Ariflerin Menkıbeleri. Çev. Tahsin Yazıcı. Ankara: MEB.
• Ekinci, M. (2004). “Alevîliğin Temel Kaynaklarından Biri Olan Buyruk’un İman ve İslam Esasları Açısından Değerlendirilmesi”. Harran Ü. İlahiyat Fak., Dergisi. 10, 13, 8-40.
• Engin, İsmail. (2004). “Alevilerin Kendi Görüntüsünü Algılayışı ve Alevî İmajına Yönelik Bakış Açıları”. Türkiye’de Aleviler, Bektaşiler, Nusayriler. İstanbul: İSAV. Ensar Neşriyat.
• Erk, H. Basri. (1954). Tarih Boyunca Alevîlik. İstanbul: Varol Matbaası.
• Eşrefoğlu Rûmi, (2003). Müzekki’n-Nüfûs. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Fettenî, Muhammed Tâhir b. Alî es-Sıddîkî el-Hindî. (1343). Tezkiretu’l-Mevdûât. yy.: İdâretu’t-Tıbâati’l-Münîriyye.
• Fığlalı, E. Ruhi. (1990). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. İstanbul: Selçuk Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1961). Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gümüşoğlu, Dursun. (2005). “Bektaşîliğe Göre İnsan ve Mürid Anlayışı”, Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -1- İsparta: Tübitak.
• —. (1996). Fevaid. Haz. Baki Öz. İstanbul: Can Yayınları.
• —. (ty.). Makâlât. Haz. Esad Coşan. Ankara: Seha Neşriyat.
• —. (2004). Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Hazırlayan Yok. (ty). Buyruk İmam-ı Cafer Buyruğu. Ankara: Ay Yıldız Yayınları.
• İbn Arabî, Ebu Abdillah Muhyiddin Muhammed b. Ali. (2002). Fususu’l-Hikem. Çev ve Şerh. A. Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahralı Selçuk Eraydın. İstanbul: İFAV Yayınları.
• İbn Bezzaz et-Tevekküli, (1994). Safvetü’s-Safa. Tah. G.R. Tabatabai Mecd. Tebriz: yy.
• İbn Ebî Üsâme, Ebû Muhammed el-Hâris b. Muhammed b. Dâhir et-Temîmî. (1992). Buğyetu’l-Bâhis an Zevâidi Müsnedi’l-Hâris. Tah. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkirî. Medine-i Münevvere: Merkezu Hidemeti’s-Sünnne ve’s-Sîreti’n-Nebeviyye.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Muâz b. Mabed et-Temîmî Ebû Hâtim ed-Dârimî el-Büstî. (1988). Sahîhu Hibbân. Tah. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
• İbn Huzeyme, Ebûbekir Muhammed b. İshâk b. el-Muğîre b. Sâlih b. Bekr es-Sülemî en-Nîsâbûrî. (1994). Kitâbu’d-Tevhîd ve İsbâti’-r-Rab. Tah. Abdülazîz b. İbrâhîm b. eş-Şehvân. Suûdiyye/Riyad: Mektebetu’r-Rüşd.
• İbn İrâk el-Kinânî, Nûreddîn Alî b. Muhammed b. Alî b. Abdirrahmân. (1399). Tenzîhu’ş-Şerîati’l-Merfûati ani’l-Ahbâri’ş-Şenîati’l-Mevdûa. Tah. Abdülvahhâb Abdüllatîf, Abdullâh Muhammed es-Sıddîk el-Ğumârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye.
• İbn Sina, (1942). Büyük Türk Filozofu İbn Sina’nın Namaz Hakkındaki Görüşleri. Çev. M. Hazmi Tura. İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
• İsmâîl Hakkî, İbn Mustafâ b. el-İstanbûlî el-Hanefî el-Halvetî. (ty.). Rûhu’l-Beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Kaplan, Doğan. (2010). Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaya, Haydar. (19969. Alevî Bektaşî Erkânı, Evradı ve Edebiyatı. İstanbul: Engin Yayınları.
• Kazvînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. (ty.). Sünen. Tah. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. yy.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Faysal Îsâ el-Bâbî el-Halebî.
• Keçeli, Şakir. (2005). “Bektaşîlik Alevîlik Arasındaki Farklar-Meydan Evi”, Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -1- İsparta: Tübitak.
• Kısakürek, N. Fazıl. (1990). Doğru Yolun Sapık Kolları: Arınma Çağında İslam. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları.
• Koç, Yunus. (2004). “Şeyh İbrahim Ocağı’ndan Gelen Bir Şeyh Safi Buyruğu”. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi, Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 30. 63-118.
• Korkmaz, Esat. (2000). Anadolu Alevîliği. İstanbul: Berfin Yayınları.
• Köprülü, Fuat. (1993). Türk Edebiyatın İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kuşeyri, (2003). Risale. Ter. Şeyhu’l-İslam Hoca Sadettin Efendi, Haz. Mehmet Günyüzlü. İstanbul: Yasin Yayınları.
• Kutlu, Sönmez, Nizamettin Parlak (Haz.). (2008). Şeyh Safiyeddin Erdebili İshak İbn Cebrail, Makâlât Şeyh Safi Buyruğu. İstanbul: Horasan Yayınları.
• Makdisî, Merî b. Yûsuf b. Ebîbekir Ahmed el-Keremî. (1998). el-Fevâidu’l-Mevdûa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevdûa. Tah. Muhammed b. Lütfî es-Sabbâğ. Riyad: Dâru’l-Verrâk.
• Manneh, B. Abu. (2004). “1826’da Nakşi Bendî Müceddidî ve Bektaşî Tarikatları”. Türkiye’de Aleviler, Bektaşiler, Nusayriler. İstanbul: İSAV. Ensar Neşriyat.
• Mevlâna, (1969). Fîhî Mâfih. Çev. Meliha Ülker Anbaroğlu. İstanbul: Maarif Basımevi.
• Müslim, İbn Haccâc Ebu’l-Hasen el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. (ty.). Sahîh. Tah. M. Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî el-Horasânî. (1986). es-Sünenu’s- Suğrâ. Tah. Abdulfettâh Ebu’l-Ğudde. Haleb: Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye.
• Nişati, (2006). Şeyh Safi Tezkiresi. Haz. Möhsün Nağısoylu, Sever Cebbarlı, Rauf Şeyhzamanlı. Bakı, Nurlan.
• Noyan, Bedri. (1985). Bektaşilik Alevilik Nedir?. Ankara: Doğuş Matbaacılık.
• Nizâmuddîn en-Nîsâbûrî, el-Hasen b. Muhammed b. Hüseyin. (1416). Ğerâibu’l- Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân. Tah. Şeyh Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye.
• Ocak, A. Yaşar. (2005). “Alevilik Tarihinin Temel Bir Problemi: Alevîlik ve Nizarî İsmaililiği”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -1- İsparta: Tübitak.
• Özcan, Hüseyin. (2005). “Alevî Bektaşî Şiirinde Âdâb ve Erkân”, Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu, -1- İsparta: Tübitak.
• Öztoprak, Halil. (1990). Kur’ân’da Hikmet Tarihte Hakikat Kur’ân’da Hikmet İncil’de Hakikat. İstanbul: Can Yayınları.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. el-Hasen b. el-Hüseyin et-Teymî Fahruddîn. (1420). Mefâtîhu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi.
• Sağânî, Raziyyuddîn el-Hasen b. Muhammed b. el-Hasen b. Haydar el-Adevî. (1405). el-Mevdûât. Tah. Necmi Abdirrahmân Halef. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs.
• Sa’lebî, Ahmed b. İbrâhîm b. Ebû İshâk. (2002). el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân. Tah. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. (2005). “Açılış Konuşması”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -1- İsparta: Tübitak.
• Saygı, Hakkı. (Haz.). (1996). Şeyh Safi Buyruğu ve Rumeli Babagân Bektaşî Erkânları. İstanbul: Saygı Yayınları.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Ahmed b. İbrâhîm. (ty.) Bahru’l-Ulûm, yy., ty.
• Sözengil, T. Mümtaz. (1991). Tarih Boyunca Alevîlik, İstanbul: Çözüm Yayınları.
• Suyûtî, Ebdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. (1996). el-Leâlî el-Masnûa fi’l-Ehâdîsi’l- Mevdûa. Tah. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed Uveyde. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye.
• Şener, Cemal. (2000). Alevilik Nedir Şaha Doğru Giden Kervan, İstanbul: Ant Yayınları.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyûb b. Mutîr el-Lahmî Ebu’l-Kâsım. (ty.). el- Mucemu’l-Evsad. Tah. Târık b. Ivedullâh b. Muhammed, Abdulmuhsîn İbrâhîm b. el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Haremeyn.
• —. (ty.). el-Mucemu’l-Kebîr. Tah. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiye.
• Taşğın, Ahmet. (2005). “Şeyh Sâfî Menâkıbı ve Buyruklar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, XI, 33, 441-458.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâb. Dahhâk. (1975). Sünen. Tah. A. Muhammed Şâkir vd. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el- Halebî.
• Üçer, Cenksu. (2005). “Geleneksel Alevîlikte İbadet Telakkileri”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. -1- İsparta: Tübitak.
• —. (2005).“Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı Ve Alevîlerin Temel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi [www. dinbilimleri.com], V, 2, 161-189.
• Vilâyetnâme Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. Haz. Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkilab Kitabevi.
• Yaman, Mehmet. (Haz.). (1994). Erdebilli Şeyh Safi ve Buyruğu. İstanbul: Ufuk Matbaası.
• Zelyut, Rıza. (1990). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik. İstanbul: Anadolu Kültür Yayınları.