OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA EĞİTİM-KÜLTÜR POLİTİKALARI YOLUYLA BEKTAŞİLİK VE KIZILBAŞLIĞI TASFİYE GİRİŞİMLERİ 1826 SONRASI

Yıl 2015, Sayı: 76, 31 - 54, 03.12.2015

Zekeriya Işık

Öz

Modernleşmenin Avrupa’da ve Asya’da yaygınlaştığı bir dönemde Osmanlı İmparatorluğundada siyasi, askerî, dinî, ekonomik ve kültürel hayatın hemen her alanında ciddi değişimve dönüşümler yaşanmaya başlanmıştır. Modernleşme, Osmanlı İmparatorluğu’ndamerkezîleşme ve tekelleşme diye tabir edebileceğimiz bir süreci doğurmuştur. Sonuçta devlet,pek dağınık duran dinî ve tasavvufi zümreleri resmî İslam’ın inanç, zihin ve kültür dünyasındabuluşturarak ve eriterek birbirine eklemlenmiş, kenetlenmiş homojen bir Müslüman toplumoluşturmak için eğitim ve kültür politikalarını işe koşmuştur. Aslında bu uzun soluklu eğitimve kültür politikaları, devletin zaman zaman uyguladığı yıpratıcı ve daha problemli sonuçlardoğurabilen aktivist eylemlerinden daha etkili sonuçlar doğurmuş görünmektedir. İşte buçalışma resmî ideoloji ile problemli durumu bu dönemde daha marjinal bir hal almış olanBektaşi ve Kızılbaş çevrelerin söz konusu politikalar yoluyla dönüştürülmesi çabalarınadikkat çekmek amacıyla hazırlanmıştır. Bu politikaların, mekteplerin yaygınlaştırılması,çeşitli kurumlarda görev yapan ulemanın işe koşulması, yeni açılan mekteplerde okutulacakeserlerin telifi ile söz konusu muhalif çevrelerin inanç ve zihin dünyasını yansıtan kitap, risalevb. yayınların yasaklanması, toplatılması gibi çok yönlü yürütüldüğü anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşilik, Kızılbaşlık, Osmanlı, eğitim, tasfiye

LIQUIDATION INITIATIVES TO BEKTASHISM AND QIZILBASHISM THROUGH THE POLICIES OF EDUCATIONCULTURE IN THE OTTOMAN EMPIRE 1826 AND AFTER

Öz

During a period when modernization widespread in Europe and Asia, severe changes and trans-formations started to be experienced in almost every area of political, military, religious, economic and cultural life in Ottoman Empire as well. Modernization led to a process which may be called centralization and monopolization in Ottoman Empire. Ultimately, causing religious and mystical communities standing quite scattered to get together and melting them in the faith, mental and cultural world of official Islam, the state exercised the educational and cultural policies to shape up a homogenous Muslim society articulated, interlocked to each other. In fact, these long – term educational and cultural policies appear to have led to consequences more effective than activist actions which might generate tiresome and more problematic outcomes the state exercises from time to time. Here, this study has been drawn up in order to draw attention to the efforts of converting the problematic situations with the official ideology regarding Bektashi and Kizilbash environments that turned into a more marginal status in this period through said policies. It is understood that these policies were carried out in multidirectional way by the dissemination of schools, employment of scholars who served in various institutions, copyrights of the works to be employed at the schools to be newly opened and banning and recall of publications such as the books, brochures etc. reflecting belief and mental world of the related opponent environments

Anahtar Kelimeler

Bektashism, Kizilbashism, Ottoman, education, liquidation

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi: DH. MKT.
• Dâhiliye Siyasî Evrak: DH. SYS.
• Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu: DH. TMİK.
• Sadaret Mektûbî Kalemi, Mühimme: A. MKT. MHM.
• Bâbıâlî Evrak Odası: BEO
• Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi: HAT
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı: Y. A. HUS.
• Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayet: Y. PRK. UM.
• Ma’ârif Nezareti Mektûbî Kalemi: MF. MKT. 2. Meşihat Arşivi
• Tedkîk-i Müellefat Müzekkire ve Tedkîk-i Mesâhif-i Şerîfe Kayıt Defteri, Nr. 1784. 3.
• AHMED LÛTFÎ EFENDİ (1999). Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, çev. Ahmet Hazar- fen, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• AHMET CEVDET PAŞA (1980). Ma’rûzât, Haz. Yusuf Halaçoğlu, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• AHMET RIFKI (2013). Bektaşi Sırrı, Haz. Mahmut Yücer, c. I-II, İstanbul: Kesit Yayınları.
• AHUNBAY, A.Z. (2004). “Mektep” DİA, c. 29,  7-9.
• ARSLAN, M. A. ve TOPARLAK, M. (2010). XIX. Yüzyılın II. Yarısında Ordu Kazası İle Çevresinde Trabzon Salnamelerine Göre Müslüman Ve Gayrimüslimler Açısından Sa- yılarla Eğitim-Öğretim, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 44, Erzu- rum, 307-324.
• BAHA SAİD BEY (2000). Türkiye’de Alevî-Bektaşi, Ahî ve Nusayrî Zümreleri, haz. İsmail Görkem, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BALTACI, C. (2004). Osmanlılar’da Mektep, DİA, c. 29, 7-8.
• BİROL, N. (1999). Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatları (1827-1901), İnönü Üniv. Sos. Bil. Enst. Tarih Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Malatya.
• -------, 2004. “XIX. Yüzyıl Sonlarında Sivas Vilayetinde Müslüman Eğitim-Öğretim Kurum- ları ve Faaliyetleri”, Atatürk Türkiyat Araştırmaları Dergisi, c. 11, 209-232.
• BOZKURT, İ. (2008). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Mersin’de Eği- tim, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 4, Sayı 2, Aralık, 197-213.
• BOZKURT, N. (2010). Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M.1898-1904), Education and Instruction in Kütahya Sancak According to Education Yearbooks (H.1316-1321/M.1898-1904), Volume 2, Issue 3, 61-84.
• ÇİFT, S. (2003). 1826 Sonrasında Bektâşilik ve Bu Alanla İlgili Yayın Faaliyetleri, Uludağ Üniv. İlah. Fak. Derg., 12, 1, 249-268.
• F.W., Hasluck (2012). Bektaşi İncelemeleri, Haz. Mehmet Kanar, çev. Râgıp Hulûsî, İstanbul: Say Yayınları.
• IŞIK, Z. (2015). Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkileri, Selçuk Üniv. Sosyal Bil. Enst. Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Bilim Dalı Doktora Tezi, Konya.
• İLERİ, T. (1998). Ma’ârif Salnamelerine Göre 20. Yüzyıl Başlarında (1898-1903) Amasya’da Eğitim ve Eğitim Kurumları, 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
• KARA, İ. (2005). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK.
• KARPAT, K. (2010). İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul: Bilgi Üniv. Yayınları.
• KARSANDIK, Ö. (2011). Maârif Salnâmelerine göre Adana Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M.1898-1903), Ankara Üniv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Tarih Böl. Tarih Araşt. Dergisi, c. 30, s. 50, 151-171.
• KODAMAN, B. (1999). Abülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: TTK.
• KÖPRÜLÜ, M.F. (2005). Anadolu’da İslamiyet, haz. Metin Ergun, Ankara: Akçağ Yayınları.
• -------, (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, haz. Orhan Köprülü), Ankara: Akçağ Yayınları.
• MELİKOFF, İ. (2011). Uyur İdik Uyardılar, çev. Turan Alptekin, İstanbul: Demos Yayınları.
• OCAK, A.Y. (2013). Alevi Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Ya- yınları.
• -------, (2013). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Ya- yınları.
• OKUMUŞ, E., CİHAN, A., ve AVCI, M. (2006). Osmanlı Devleti’nde Eğitim, Hukuk ve Mo- dernleşme, İstanbul: Ark Yayınları.
• ORTAYLI, İ. (1995). Tarikatlar Ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Yönetimi,  OTAM, 6, 281- 288.
• SELÇUK, H. (2011). XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Alevi Toplumuna Bakışı (Ordu Ör- neği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, 71-90.
• SOYYER, Y. (2012). 19. Yüzyılda Bektaşilik, İstanbul: Frida Yayınları.
• ŞAHİN, K. (1991). 19. ve 20.Yüzyılda Adana İslam Sıbyan Mektepleri Üzerine Gözlemler, II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 20-24 Kasım, Adana.
• ŞEYH BABA (1330-1332). Bektaşilik ve Bektaşiler, Dersaadet: Şems Matbaası.
• TALAS, M. (2010). Türkiye’de Kültür Politik ve Planlamalarında Alevilik ve Bektaşilik Me- selesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56, 29-38.
• TAŞĞIN, A. (2013). Dile Gelen Alevilik, İstanbul: Çizgi Yayınları.
• TAŞKIN, Ü. (2013). Ma’ârif Salnamelerinde Mamuratülaziz, The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Volume 6 Issue 3, p. 1327-1353.
• VAROL, M. (2011). Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İs- tanbul.
• YOLALICI, M.E. (1994). Ma’ârif Salnamelerine Göre; Trabzon Vilayetinde Eğitim ve Öğre- tim Kurumları, OTAM, 5, 435-473.