ENTERANCE OF TUNCELI/DERSIM TO OTTOMAN DOMINATION AND ATTITUDE OF OTTOMAN EMPIRE TO KIZILBASHS WITHIN THE BORDERS SINCE 16TH CENTURY AND EFFECT OF THIS ON DERSIM

Yıl 2015, Sayı: 76, 79 - 108, 03.12.2015

Kibar Taş

Öz

This study, in the light of sources, aims to partly investigate and analyse the enterance of Dersim region into the domination of Ottoman Empire, its position in the Ottoman administrative system and the status of Turkmen tribes which were called Kizilbash, since they support Safavids in Anatolia. Dersim entered into the domination of Ottoman Empire with the Battle * Doktora Öğrencisi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Türk Tarihi, Ankara/Türkiye, [e-mail] DOI: of Chaldiran. After establishment of State of Diyarbekir, Çemişgezek Sanjak, which today encloses the whole province of Tunceli and certain parts of Erzincan and Malatya, was connected to Diyarbekir. Sultan Selim conferred the Sanjak of Çemişgezek to Pir Hussein. After the death of Pir Hussein, the Sanjak was allocated among his sons. It can be learned who Beys of Çemişgezek were, from the archival documents and from Sharafname of Sharafeddin Khan, the Bey of Bitlis. During the reign of Sultan Selim, an incident whose consequences have not been agreed on even today occured. That is related to the number of murdered Kızılbas Turkmens. Idris-i Bitlis-i is the only person who gave information about this topic among historians who lived in that period. According to Idris-i Bitlisi, before Sultan Selim attacked Safavids, he had commanded to kill all Turkmens who supported Shah Ismail in Anatolia and were called Kizilbash. In his work, Bitlisi said that more than forty thousand people were killed. However, he did not regard Padishah as responsible for this much of death. According to him, Sultan commanded that the oppressed should not to be touched, and that the scribes should be careful. However, the beadle spilled blood with desire of having more assets and a lot of innocent people were murdered. After this incident some tribes moved to mountained regions including Dersim. By this way Turkmen population in Dersim increased

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Dersim, Kizilbash, Sanjak of Çemişgezek

TUNCELİ/DERSİM’İN OSMANLI HÂKİMİYETİNE GİRİŞİ VE OSMANLI’NIN XVI. ASIRDAN İTİBAREN SINIRLARI İÇİNDEKİ KIZILBAŞLARA KARŞI TUTUMU VE BUNUN DERSİM’E ETKİSİ

Öz

Bu çalışma, Dersim bölgesinin Osmanlı hâkimiyetine girişini, bölgenin Osmanlı idarisistemindeki yerini ve Anadolu’da Safevi yanlısı oldukları için Kızılbaş olarak adlandırılanTürkmen aşiretlerinin durumlarını, kaynaklar ışığında belirli bir ölçüde araştırıp sorgulamayıamaçlamaktadır. Dersim, Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlı hâkimiyetine girmiştir.Diyarbekir Eyâleti kurulduktan sonra da, bugünkü Tunceli ilinin tamamını ve Erzincan ileMalatya’nın bir kısmını içine alan Çemişgezek Sancağı buraya bağlanmıştır. Sultan Selim,Çemişgezek Sancağı’nı Pir Hüseyin Bey’e tevcih etmiştir. Onun ölümüyle de sancak oğullarıarasında paylaştırılmıştır. Çemişgezek Beyleri’nin kimler olduğu arşiv belgelerinden veBitlis Beyi Şerafeddin Han’ın Şerefnâme isimli eserinden öğrenilmektedir. Sultan SelimDönemi’nde, bugün dahi sonuçları üzerinde uzlaşılamayan bir olay meydana gelmiştir. Bu da,öldürülen Kızılbaş Türkmenleri’nin sayısı ile ilgilidir. Bu konu hakkında, o dönemde yaşamıştarihçiler arasında, bilgi veren tek kişi ise İdris-i Bitlisi’dir. İdris-i Bitlisi’ye göre, Sultan Selim,Safeviler üzerine yürümeden önce, Anadolu’da Şah İsmail’e meyleden ve Kızılbaş olarakadlandırılan Türkmenlerin yediden yetmişe öldürülmesini emretmiştir. Yapıtında kırk bindenfazla kişinin öldürülmüş olduğunu söyleyen İdris-i Bitlisi, bu kadar çok kişinin ölümündenpadişahı sorumlu tutmamaktadır. Ona göre padişah, mazluma dokunulmamasını, yazıcılaraise dikkatli olmalarını buyurmuştur. Ancak mübaşir mala tamah ederek kan dökmüş ve yaşlakuru birbirine karışmıştır. Bu olay sonrasında bazı aşiretler, içinde Dersim’in de olduğudağlık bölgelere çekilmiş ve böylece Dersim’deki Türkmen nüfusu da artmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Dersim, Kızılbaşlık, Çemişgezek Sancağı

Kaynakça

• BA, C..DH..(Cevdet Dahiliye), Dosya:260, Gömlek:12952.
• BA, C..TZ..(Cevdet Timar), Dosya:10, Gömlek:474.
• BA, İE.ML..(İbnülemin Maliye) Dosya:11, Gömlek:952
• BA, HSDSABZ (Satın Alınan Evrak, Sivaslı Ali Baba Zaviyesi Evrakı), Dosya:8, Gömlek:5.
• BA, DH.MKT. (Dahiliye Mektubi Kalemi), Dosya:2317, Gömlek:55.
• BA, Y..PRK.UM.. (Yıldız Umumi), Dosya:80, Gömlek:45.
• BA, Y.EE (Yıldız Esas Evrâkı), Dosya:30, Gömlek:86.
• BA, A. MVL. (Sadaret Meclis-i Vâlâ Evrakı), Dosya No:10, Gömlek No:85
• BA, DH.MKT. (Dahiliye Mektubi Kalemi), Dosya No:1338, Gömlek No:9.
• BA, C..TZ..(Cevdet Timar), Dosya No:155, Gömlek No: 7704.
• BA, C..DH..(Cevdet Dahiliye), Dosya No:86, Gömlek No: 4293.
• BA, C..ZB..(Cevdet Zabtiye), No: 3699.
• BA, MVL (Meclis-i Vala), Dosya No:792, Gömlek: 58.
• BA, C..DH..(Cevdet Dahiliye, Dosya No:331, Gömlek No: 16543
• Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, Özet-Transkripsiyon-İndeks. (1993). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Numaralı Mühimme Defteri 975-976/1567-1569, Özet-Transkripsiyon-İndeks, II. (1999). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Numaralı Mühimme Defteri 975-976/1567-1569, Özet-Transkripsiyon-İndeks, III. (1999). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Paşazade, O. (2006). 9 Numaralı Mühimme Defteri 977-978/1569-1570, Özet ve Transkrip- siyon. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İs- tanbul.
• Çakır, İ.E. (2006). 10 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erzurum.
• Numaralı Mühimme Defteri 978-979/1570-1572, Özet-Transkripsiyon ve İndeks, I. (1996). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Şerafeddin Han. (2010). Şerefnâme. çev: Rıza Katı. İstanbul: Yaba Yayınları. Tetkik Eserler
• AFYONCU, E. (2010). Sorularla Osmanlı İmparatorluğu-II. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• AKDAĞ, M. (2010). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• AKGÜL, S. (2009). Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim. İstanbul: Yaba Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, A. (1991). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 3. Kitap, Yavuz Sul- tan Selim Devri Kanunnâmeleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• ANTRANİK. (2012). Dersim Seyahatname, İstanbul: Aras Yayınları.
• AYDIN, D. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BULUT, H.İ. (2003). Şah İsmail-Yavuz Selim Mücadelesi ve Ulemânın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği, Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempoz- yumu. 9-11 Ekim. Ankara.
• COŞAR, Z. (2014). 40 Bin Alevi Öldürülmedi mi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• ÇALIŞLAR, İ. haz. (2010). Dersim Raporu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• DANIK, E. (1993). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları. Ankara: Türk Kültürü Araş- tırma Enstitüsü Yayınları.
• Dersim Raporu .(2010). Yayına Haz. İzzettin Çalışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• FELSEFİ, N. (2011). İranlı Tarihçilerin Kaleminden Çaldıran (1514). haz. Vural Genç. İstanbul: Bengi Yayınları.
• FIRAT, M. Ş. (2007). Doğu İlleri ve Varto Tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• GÖKDAĞ, B.A. (2004). Selimnâmelerde Osmanlı-Safevî İlişkileri, Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyumu. 9-11 Ekim. Ankara.
• GÜLENSOY, T. (1986) Doğu Anadolu Osmanlıcası - Etimolojik Sözlük Denemesi-. Ankara.
• GÜLENSOY, T.- Buran, A. (1992). Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler. İstanbul: Boğa- ziçi Yayınları.
• GÜNDÜZ, T. (2015a). Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• GÜNDÜZ, T. (2015b). Kızılbaşlar, Osmanlılar, Safeviler, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İNALCIK, H. (2006). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev: Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KOP, K.K. (1982). Araştırma ve Düşüncelerim. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• MİROĞLU, İ. (1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• OCAK, A.Y. (2014). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstan- bul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• REFİK, A. (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri. İstanbul: Enderun Yayınları.
• SAVAŞ, S. (2013). XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.