MUHABBETTEN TARİKATA: BEKTAŞÎ TARİKATI’NIN OLUŞUM SÜRECİNDE KIZILDELİ’NİN ROLÜ

Yıl 2010, Sayı: 53, 153 - 190, 25.01.2013

Rıza Yıldırım

Öz

Bektaşi tarikatının bu gün bilinen hâliyle Balım Sultan tarafından 16. yüzyıl başlarında kurulduğu kabul edilmektedir. Hacı Bektaş Veli ile Balım Sultan arasında geçen iki yüz elli yıla yakın süre ise tarikatın oluşum sürecini teşkil etmektedir. Bektaşi tarihinin bu ilk dönemi gerek tasavvuf anlayışı gerekse tarihsel süreç bakımından henüz aydınlatılabilmiş değildir. Elinizdeki makale karanlıkta kalan bu döneme Kızıldeli üzerinden bir ışık tutma amacını taşımaktadır. Bir taraftan Hacı Bektaş Veli etrafında oluşan sohbet hâlkalarının zamanla nasıl kitleleri yönlendiren bir tarikata dönüştüğünü anlamaya çalışırken diğer taraftan bu süreçte Kızıldeli’nin oynadığı rolü tesbit etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, Kızıldeli dergâhının işlevi üzerinde de duracak ve Bektaşi tarikatının oluşum ve gelişim süreçleri üzerinde bu dergâhın etkisini irdeleyecektir.

Anahtar Kelimeler

Kızıldeli, Bektaşi tarikatı, Bektaşi yolu, Balım Sultan

FROM BANQUET TO SUFI ORDER: THE ROLE OF KIZILDELI IN THE FORMATION PROCESS OF THE BEKTASHI ORDER

Öz

It is generally accepted that the Bektashi Order - as it is known today - was established by Balım Sultan during the early sixteenth century. The long epoch between Hacı Bektaş Veli and Balım Sultan, which covers nearly two hundred and fifty years, constitutes the formative period of the Sufi Order. These early periods of the Bektashi history is yet to be discovered. Neither doctrines nor historical developments during this era are adequately known. Focusing on the case of Kızıldeli, this article aims to shed light on this dark side of the Bektashi history. On the one hand, it tries to understand how the banquets of Hacı Bektaş turned into a Sufi Order, which influences masses. On the other hand, it aims to discover the role Kızıldeli played during this process. This article also examines the function of the Kızıldeli hospice, thus scrutinizes its influence on the formation and later progress of the Bektashi Order

Anahtar Kelimeler

Kızıldeli, Bektashi order, Bektashi way, Balım Sultan

Kaynakça

• A. ARŞİV BELGELERİ: BOA, C. EV. 16639. BOA, C. EV. 16639. BOA, EV. MKT. CHT. 190/107. BOA, HAT. 292/17411-1. BOA, HAT. 686/33344-2. BOA, MD 7: 543.
• BOA, Musa Çelebi Dosyası. BOA, TD 20. BOA, TD 370. BOA, TD 470. BOA, TD 77. İstanbul Atatürk Kitaplığı, MC 0/89. TKGM KKA, TD 562. B. KİTAP VE MAKALELER AHMET RİFAT EFENDİ (2007): Gerçek Bektaşilik. Mir’âtü’l-mekâsid fî def’i’l-mefâsid. haz.
• Salih Çift. İstanbul: İz Yayıncılık. AKTEPE, M. Münir (1949): Osmanlı Türkleri’nin Rumeli’ye Yerleşmeleri. Yayınlanmamış
• Doktora Tezi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. ASLANOĞLU, İbrahim (2000): Pir Sultan Abdallar, İstanbul: Can Yayınları.
• AŞIKPAŞAZÂDE, Derviş Ahmed (1949): Tevârih-i Âl-i Osman. haz. Nihâl Atsız. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• BAHA SAİT BEY (1927): “Bektâşîler III”. Türk Yurdu. no: 28. Nisan: 305-341.
• BARKAN, Ömer Lütfi (1942): “Osmanlı İmparatorluğunda bir İskan ve Kolonizasyon Metodu olarak Vakıflar ve Temlikler; İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi II: ?????
• BAYRAM, Mikâil (2005): Sosyal ve Siyasi Boyutlarıyla Ahi Evren – Mevlânâ Mücadelesi. Konya.
• BELDICEANU-STEINHERR, Irène (1999): “Osmanlı Tahrir Defterlerinde Seyyid Ali Sultan:
• Heterodox İslam’ın Trakya’ya Yerleşmesi”. Sol Kol: Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380 – ). ed. Elizabeth A. Zachariadou. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 50-72.
• BIRGE, John K. (1937): The Bektashi Order of Dervishes, London-Hartford, Conn..
• COŞAN, Esat (1982): Makâlât. Ankara: Seha Neşriyat.
• EFLAKİ, Ahmet (2001a): Ariflerin Menkıbeleri. cilt I. çeviren Tahsin Yazıcı. İstanbul: Milli
• Eğitim Bakanlığı Yayınları. EFLAKİ, Ahmet (2001b): Ariflerin Menkıbeleri. cilt II. çeviren Tahsin Yazıcı. İstanbul: Milli
• Eğitim Bakanlığı Yayınları. ELVAN ÇELEBİ (1995): Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye. haz. İsmail E. Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ERGUN, Sadeddin Nüzhet (1955): Bektaşi Şairleri ve Nefesleri, vol. I, İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi.
• ERSAL, Mehmet (2009): Veli Baba Sultan Ocağı. Köln: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü.
• FAROQHI, Suraiya (1976): “Agricultural activities in a Bektashi center: The Tekke of Kızıl Deli, 1830”, SF 35: 69-96.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib (2008): Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân. İstanbul: İşaret Yayınları. (Birinci Baskı 1957).
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (1992): Alevî Bektaşî Nefesleri, İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (1995): Vilâyet-nâme. Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. İstanbul: İnkılap Yayınları. GÜMÜŞOĞLU, Dursun. Haz. (2009): Sâdık Abdâl Dîvânı. İstanbul: Horasan Yayınları.
• GÜZEL, Abdurrahman (1999): Abdal Musa Velâyetnâmesi. Ankara: TTK.
• İNALCIK, Hâlil (1993): “Dervish and Sultan: An Analysis of the Otman Baba Vilāyetnāmesi”.
• The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington. KARATÜRK, Mustafa (tarihsiz): İki Cihan Hazinedarı Seyyit Veli Baba Sultan ve Türbesi. Ankara. KILIÇ, Filiz, Mustafa Arslan, Tuncay Bülbül. Haz. (2007): Otman Baba Velayetnamesi. Ankara.
• KOCA, Turgut (1990): Bektaşi Alevi Şairleri ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi ve Matbaası.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1973): “Abdal Musa”, nşr. Orhan Köprülü, Türk Kültürü 124: 198-207.
• KRSTIC, Tijana (2004): Narrating Conversions to Islam: The Dialogue of Texts and Practices in Early Modern Ottoman Balkans. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ann Arbor. Michigan Üniversitesi. MÉLIKOFF, Irène. (1999): Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitap Kulübü.
• MINKOV, Anton (2000): Conversion to Islam as Reflected in Kisve Bahasi Petitions: An Aspect of Ottoman Social Life in the Balkans 1670-1730. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Montreal. McGill Üniversitesi.
• NOYAN, Bedri (1998): Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik. I. Cilt.Ankara: Ardıç Yayınları.
• NOYAN, Bedri (2000): Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik. III. Cilt.Ankara: Ardıç Yayınları.
• NOYAN, Bedri. Haz. (1976): Demir Baba Vilâyetnamesi. İstanbul: Can Yayınları.
• NOYAN, Bedri. Haz. (1996): Veli Baba Menakıbnamesi. İstanbul: Can Yayınları.
• NOYAN, Bedri. Haz. (1999): Seyyit Ali Sultan Velayetnamesi. Ankara: Ayyıldız Yayınları.
• OCAK, Ahmet Y. (2002): Sarı Saltuk. Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destani Öncüsü, Ankara: TTK.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1992): “Balım Sultan”. DİA. Cilt 5: 17-18.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1999): Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV – XVII. Yüzyıllar). Ankara: TTK.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1996): “Hacı Bektaş Velî” Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Cilt 14: 455-458.
• ÖZTELLİ, Cahit (1997): Bektaşi Gülleri. İstanbul: Özgür Yayınları.
• ÖZTELLİ, Cahit (2004) : Pir Sultan Abdal. Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayınları.
• SADIK ABDAL (1155/1742): Dîvân-ı Sâdık Abdal. El Yazması. Konya Bölge Yazmalar Kütüphanesi. No: 834.35-1.
• SELÇUK, Hava (2002): Rumeli’de Osmanlı İskan Siyaseti (1299-1481). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Kayseri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. ŞEYH SIRRI RİFÂÎ (1284 / 1867-68): Risâle-i Lâhutiyye. Yazma. Süleymaniye Kütüphanesi. İzmirli İsmail Hakkı Bölümü. No: 1243.
• TAŞKÖPRÜLÜZÂDE, İsâmuddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi (2007): Osmanlı Bilginleri. Eş- şakâiku’n-numâniye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık.
• TULUM, Mertol. (2000): Tarihî Metin Çalışmalarında Usul: Menâkıbu’l- Kudsiyye
• Üzerinde bir Deneme. İstanbul: Deniz Kitabevi. VÎRÂNÎ BABA (1291/1874): Nazm u Nesr-i Vîrânî Baba, İstanbul.
• YEMÎNÎ, Derviş Muhammed (2002): Fazîlet-nâme I. Haz. Yusuf Tepeli. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YILDIRIM, Rıza (2007) : Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) ve Velâyetnâmesi. Ankara: TTK.
• YILDIRIM, Rıza (2008) : “Efsanede Gizli Gerçek: Bir Tarih Kaynağı Olarak Seyyid Ali Sultan Velâyetnâmesi”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, 6: 1-43.
• YILDIRIM, Rıza (2009a): “History Beneath Clouds of Legend: Seyyid Ali Sultan and his Place in Early Ottoman History”. International Journal of Turkish Studies 15/1-2: 21-62.
• YILDIRIM, Rıza (2009b): “Hacı Bektaş Velî ve İlk Osmanlılar: Aşıkpaşazâde’ye Eleştirel Bir Bakış”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 51: 107-146.
• YILDIRIM, Rıza (2010): “Bektaşi Geleneğine Göre Seyyid Ali Sultan”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 53