CEMEVİ: ÂDÂB VE ERKÂNIN İCRÂ EDİLDİĞİ MEKÂN*

Yıl 2018, Sayı: 88, 59 - 84, 18.12.2018

Cenksu Üçer

Öz

Bu çalışmada Alevî şeklinde isimlendirilen grupların âdâb ve erkânlarını icrâ ettikleri mekânlar ele alınmıştır. Günümüzde Alevî olarak nitelendirilen bu grupların her biri, geçmişte Bektaşi, Tahtacı, Keçeci Babalı gibi mensup olduğu ocakla adlandırılmıştır.Söz konusu bu ocakların her biri, bütün telakkîlerini tasavvuf ve tarikat hayatı kalıplarında anlamlandırmıştır. Aleviler, geçmişte içlerinde “tevhid” kısmının da bulunduğu âdâb ve erkânı, diğer bir ifadeyle oniki hizmet üzerinden yürütülen cemleri, diğer tasavvufi ekollerde ya da tarikatlarda olduğu gibi, tekke, zâviye ve dergâhlarda; tekke, zâviye ya da dergâhın bulunmadığı yerleşim yerlerinde ise gerekli büyüklükte evi olan bir dede ya da talibin evinde toplanıp yürütmüşlerdir. Adâb ve erkânın icra edildiği bu mekanlar ise, bölgeden bölgeye, ocaktan ocağa tekke, dergah, zaviye, niyaz evi, meydan evi, Kırklar meydanı, büyük ev, tarikat evi gibi farklı isimlerle isimlendirilmiştir.Ülkede görülen sosyo-ekonomik gelişmelere paralel olarak Aleviler de şehirlere göç etmişler, şehirlerde kurdukları vakıf ve dernekler bünyesinde örgütlenmişlerdir. Söz konusu dernek ve vakıflar bünyesinde aynı zamanda adâb ve erkânlarını da yürütmeye başlamışlardır. Şehirleşmenin etkisiyle öncelikle şehir merkezlerinde dernek ve vakıflar bünyesinde cemlerini yürüttükleri bu mekanları “Cemevi” adıyla isimlendirmişlerdir.Gerek şehirlerdeki gerek köylerdeki son döneme 1990’lı yıllardan sonra ait bu yeni yapılar, farklı sosyal ve kültürel etkinliklerle beraber aslında Alevî âdâb ve erkânın, yani cemlerin yürütüldüğü mekanlardır. Dolayısıyla “cemevi” isminin “tekke, zaviye, dergâh, niyaz evi, meydan evi, Kırklar meydanı, büyük ev, tarikat evi vb. cemaatin “cem olup/toplanıp” zikri, âdâb ve erkânı yürüttükleri geleneksel mekanların yerine isim olarak kullanılması son döneme mahsus bir gelişmedir. Sonuçta cemevi, âdâb ve erkânın icra edildiği mekanlara verilen bir addır.

Anahtar Kelimeler

Alevî ocak ve gruplar, âdâb ve erkân, cem, cemevi

CEMEVI: PLACE WHERE MANNERS AND CEREMONIES ARE PERFORMED

Öz

This article deals with the manner and etiquette places of groups named Alevî. Each group described as Alevî today, was named with its own “ocak” in the past, for example Bektaşi, Tahtacı and Keçeci Babalı etc. Each of these “ocak” and groups takes all its views, thoughts and practices about religious and social life from Sufism and dervish order. As in other Sufi orders and traditions, Alevî groups used to perform their practices including “tawhid” or cem ceremonies/etiquettes based upon twelve acts in dervish lodges and convents; in places where there was no convents, they performed such services in the houses of dedes or talibs. The places where such ceremonıes were practiced have been called with various names like tekke, dergâh, zâviye, niyaz evi, meydan evi, Kırklar meydanı, büyük ev, tarikat evi. Parallel to the socio-economic developments in Turkey, “ocak”s and groups named Alevî moved to cities and they were organized under endowments and associations founded in the cities. They then began to perform their ceremonies/etiquettes and practices within these endowments and associations. As a result of urbanism, they called these endowments and associations where they performed their manner and etiquettes / cem ceremonies as “Cemevi”. These buildings constructed both in the cities and in the villages in the recent period after 1990’s have become places where Alevî manners, ceremonies/ etiquettes and practices, together with various other social and cultural activities, are performed. Therefore, the usage of the name “cemevi” instead of the names of the traditional places like “tekke, dergah, zaviye, niyaz evi, meydan evi, Kırklar meydanı, büyük ev, tarikat evi” etc. for the place where community assembles and performs manners, ceremonies/etiquettes and practices is a recent development. In the end, cemevi is the name given to a place where Alevî manners, ceremonies/etiquettes and practices are performed

Anahtar Kelimeler

ocaks and groups of Alevî, manner and ceremony, cem, cemevi

Kaynakça

• Aksüt, Hamza. (2009). Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap-Yayınları.
• Arslanoğlu, İbrahim. (1998). “Çubuk Yöresi Alevîliğinde Dâr Kurbanı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 6, 11-34.
• Atalay, Adil Ali. (1997). Abdal Musa Sultan ve Velayetnamesi. İstanbul: Can Yayınları.
• Bakır, Mahmut Riyat. (2003). Tasavvufî Bir Kavram Olarak Cem ve Bektaşîlik’teki Yorumu, Ankara: Alternatif Yayınları.
• Bal, Hüseyin. (1997). Sosyolojik Açıdan Alevi-Sünni Farklılaşması ve Bütünleşmesi. İstanbul: Ant Yayınları.
• Balkız, Ali. (2007). Kent Koşullarında Sosyolojik Olgu Olarak Alevilik Yazılar. İstanbul: Alev Yayınları.
• Birdoğan, Nejat. (1995). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları.
• —. “Müzakereler”. Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 24-28.
• Bulut, H. İbrahim ve Murat Çetin. (2010). “Gölyaka Alevîlerinin Dini İnanç Ve Ya- şantıları”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, www.mezhep.org. III/2, 165-206.
• Büyükkara, Mehmet Ali. (2008). “Dini Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel An- lama ve Temsil Sorunları”. Usûl: İslâm Araştırmaları 7, 107-136.
• Cengiz, Recep. (2000). “Çamiçi Beldesinde Dini Hayat; Alevilik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Elazığ.
• Çamuroğlu, Reha. (2000). Değişen Koşullarda Alevîlik. İstanbul: Doğan Kitap.
• Dalkıran, Sayın. (2002). “Alevî Kimliği ve Anadolu Alevîliği Üzerine Bir Deneme”. Ekev Akademi Dergisi 6/10, 95-117.
• Doğan, Gürani. (1998). Alevilik’te Ön Bilgiler ve Cem, Zakirlik. İstanbul: Can Yayınları.
• Doğanay, Eraslan. (Tarihsiz). Anadolu Evliyası Hubyar Sultan. İstanbul: Anadolu Matbaası.
• —. (2000). Anadolu’da Yaşayan Dergâhlar. İstanbul: Can Yayınları.
• Erdebilli Şeyh Safî ve Buyruğu. (1994). Haz.: Mehmet Yaman. İstanbul.
• Eren, Selim. (2002). “Sosyolojik Açıdan Ordu Yöresi Alevîliği”, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Ersal, Mehmet. (2016). Alevilik Kavramlar ve Ocak Sistemi –Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (1990). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. İstanbul: Selçuk Yayınları.
• Gülşan, Hasan. (2001). Anadolu Alevi Müslümanlığı (Paylaşımcı Yargılayıcı Ahlak- çı). İstanbul: Can Yayınları.
• Günel, Aşık Durmuş. (2000). El Ele El Hakk’a. İstanbul: Can Yayınları.
• Güngör, Özcan. (2010). “Cemevi Konusuna Sosyolojik Bakış Denemesi”. Toplum Bi- limler Dergisi 4/7, 123-136.
• Güzel, Abdurrahman. (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. (2016). “Ahi Zaviyeleri – Cemevi Benzerliği Üzerine Bir Çalışma”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 78, 81-90.
• Hasgül, Aşık Rıza. (2001). Sevgi Cemi ve Cemde 12 Hizmet. Antalya.
• İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. (1998). Haz. Adil Ali Atalay. İstanbul: Can Yayınları.
• İnce, Sibel. (2017). “Bir Cemevinde Cem Ritüeli”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Kaleli, Lütfi. (1996). Binbir Çiçek Mozaiği Alevilik. İstanbul: Can Yayınları.
• Kaplan, Doğan. (2010). Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: TDV Yayınları.
• Kara, Mustafa. (1990). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• —. (1999). Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul: Dergâh Ya- yınları.
• Karakaş, Musa. (2003). “Alevilikte Cem”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştır- ma Dergisi 27, 227-267.
• Keskin, Y. Mustafa. (2004). Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Alevîliği, Elazığ Sünköy Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
• Kutlu, Sönmez. (2006). Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları, Alevîliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Melikoff, İrene. (1994). Uyur İdik Uyardılar: Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, Çev.: Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları.
• Noyan, Bedri. (1985). Bektaşîlik Alevîlik Nedir. Ankara.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: TTK Yayınları.
• Onat, Hasan. (2003). “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslâmiyât. Vı (3): 111-126.
• Öz, Baki. (2001). Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları. İstanbul: Can Yayınları.
• Rençber, Fevzi. (2016). Hakk Muhammed Ali Aşkı, Adıyaman Alevileri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• —. (2008). “İstanbul’da Mevcut Cemevleri ve Faaliyetleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• —. (2012). “Alevi Geleneğinde Cemevinin Tarihsel Kökeni”. Din Bilimleri Akade- mik Araştırma Dergisi 1273, 73-86.
• Sarıkaya, M. Saffet. (2017). “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82, 9-23.
• Sezgin, Abdülkadir. (2002). Sosyolojik Açıdan Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Yeni Tür- kiye Yayınları.
• Sinanoğlu, Faruk. (2008) , Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Subaşı,Necdet. (2005). -Sırrı Fâş Eylemek- Alevi Modernleşmesi. Ankara: Kitâbiyât.
• —. (2009). “Türk Modernleşmesi ve Alevîler”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, Edit.: Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın- ları.
• Şahhüseyinoğlu, H. Nedim. (2001). Alevi Örgütlerinin Tarihsel Süreci. Ankara: İtalik Yayınları.
• Şahin, İlkay. (2012). “Ocaktan Cemevine Yapısal Bir Dönüşüm: İngiltere Alevi Kül- tür Merkezi ve Cemevi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63, 39-58.
• Şanlı, Yaşar. (2005). “Cem Dergisinde Sunulan Alevilik”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Trabzon.
• Taşğın, Ahmet. (2003). “Diyarbakır ve Çevresindeki Türkmen Alevilerinde Dini Ha- yat”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü. Ankara.
• —. (2006). Türkmen Aleviler –Diyarbakır Örneği-. İstanbul: Ataç Yayınları.
• —. (2009). “Cem, Cemevi ve İşlevleri”, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Edit.: Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 211- 225.
• Temiz, Hüseyin. (1999). Aleviliğin Gerçek Yüzü ve Özü. İstanbul.
• Tur, Seyit Derviş. (2002). Erkânname, Aleviliğin İslâm’da Yeri ve Alevi Erkânları. İstanbul: Can Yayınları.
• Türer, Osman. (1995). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat.
• Uluçay, Ömer. (1993). Alevilikte Toplu İbadet Cem Erkânı. Adana.
• Üçer, Cenksu. (2015a). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• —. (2015b). Alevîlikte Musâhiblik. Ankara: Araştırma Yayınları.
• —. (2010). “Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı, Bazı Âdâb ve Erkân”, Anadolu’da Aleviliğinin Dünü ve Bugünü, editör: Halil İbrahim Bulut. Sakarya: Sakarya Üni- versitesi Yayınları, 457-510.
• Ülger, Gözde. (2013). “Tapınma Ritüeli İle İbadet Mekanı Arasındaki İlişkinin Gös- tergebilimsel Bağlamda Okunması: Cemevi Yapıları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.
• Üzüm, İlyas. (1997). Günümüz Alevîliği. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Varlık, Ali Ağa. (1997). Alevi-Baktaşiliğin Dayanakları. İstanbul: Can Yayınları.
• Yalçınkaya, Ayhan. (1996). Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve İktidar. Ankara: Mülki- yeliler Birliği Vakfı Yayınları.
• Yaman, Mehmet. (1998). Alevilikte Cem. İstanbul.
• Yaman, Ali. (2009). “Alevîlerde Dedelik ve Dede Ocakları” Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Edit.: Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Kültür ve Turizm Ba- kanlığı Yayınları. 178-202.
• Yıldırım, Erdal. (2012). “Cemevleri ve Cemevlerinin Dini ve Toplumsal Fonksiyon- ları”. AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/2, 157-176.
• Yıldız, Harun. (2014). Anadolu Alevîliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Yücel, Sabri. (1994) “Cemevleri Açılırken”, Cem Dergisi 43, 35-37.