DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE GEÇEN “ALEVİ ŞEHRİ” ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2018, Sayı: 88, 85 - 96, 18.12.2018

Özlem Demirel Dönmez

Öz

XI. yüzyılda Kâşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan Türk dünyası haritasında “Beldetü’l ‘Aleviyye” şeklinde bir yer ismi geçmektedir. “Alevi Şehri” şeklinde Türkçeye aktarabileceğimiz “Beldetü’l ‘Aleviyye”nin Kâşgarlı Mahmud’un haritasındaki mevcudiyeti pek çok bakımdan önem arz etmekle birlikte konuyla alakalı herhangi bir açıklama veya çalışmaya rastlanmamaktadır. “Alevi Şehri”nin coğrafi konumu, bu coğrafyanın günümüz haritasında nereye karşılık geldiği, söz konusu yerleşim yerinin tarih boyunca hangi medeniyetlere beşiklik ettiği ve neden bu şekilde isimlendirilmiş olabileceği çalışmamızda cevaplandırmaya çalıştığımız sorular arasında bulunmaktadır.Çalışma, giriş, metodoloji, “Alevi Şehri”nin coğrafi konumu, tarihçesi ve sonuç olmak üzere beş başlıktan oluşmaktadır. Girişte, araştırmaya konu olan kavramlar açıklanırken metodolojide, çalışmada hangi yöntemlerin kullanıldığı üzerinde durulmaktadır. Kuzeyinde Câfu, batısında Kadınlar Şehri, kuzeydoğusunda Cabarka, güney doğusunda Beşbalık, güney batısında İli Nehri’nin bulunduğu “Alevi Şehri”nin coğrafi konumunun tespiti üçüncü başlığımızın konusunu oluşturmaktadır. Dördüncü başlık altında, Orta Asya’da İslamiyet’in yayılışı, Orta Asya’daki Arap varlığı, Çin münasebetleri ve Hoca Ahmed-i Yesevî çerçevesinde, “Alevi Şehri”nde tarih içerisinde hangi milletlerin yaşamış, bu coğrafyanın hangi tarihsel olaylardan etkilenmiş, hangi göçlere maruz kalmış olabileceği ele alınmaya çalışılmaktadır. Sonuçta ise “Alevi Şehri” üzerine kurmuş olduğumuz hipotezlerimiz neticesinde ulaştığımız tespitler yer almaktadır.Çalışmanın şu ana kadar üzerinde durulmamış önemli bir konuya temas etmesi ve Alevilik kavramıyla alakalı yeni bilgileri sunması açısından önemli olduğunu düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Alevi şehri, Dîvânu Lugâti’t-Türk, İslamiyet, Orta Asya

AN INVESTIGATION ON “ALEVI CITY” WHICH TAKES PLACE IN DIVANU LUGATI’T TURK

Öz

In Dîvânu Lugâti’t-Türk which was written in XI. century by Kâsgarlı Mahmud, the name of a city “Beldetü’l ‘Aleviyye” appears. “Beldetü’l ‘Aleviyye” which can be translated as “Alevi City” has great importance in Kâsgarlı Mahmud’s map. However, there is no research and explanation on this city. The present study tries to investigate the location of the “Alevi City”, the geographical location coincides in today’s map, the civilizations that has lived in it, and the origin of the name of the city. The study is composed of following sections: introduction, methodology, the location of “Alevi City”, its history and conclusion. In the introduction part, the concepts relating to the subject of the study was explained and in the methodology part, the methods used in the present study was explained. The identification of geographical location of “Alevi City” is our third section. The following geographical features exists around Alevi City: In the North Cafu city, in the West Kadınlar city, in the Northeast Cabarka, in the South East Beşbalık, in the South West İli River. Under the fourth title, the expansion of Islam in Central Asia, the existence of Arabs in Central Asia, relations with China and, nationalities lived in Alevi City, historical events that affected the geographical location, and immigrations it was exposed to was dealt with according to the framework of Hodja Ahmed-i Yesevi. In the conclusion, part contains the evaluation that we reached on the base of our hypothesis about the Alevi City. We believe that the study is important since it deals with an important topic that has not been discussed until now and it presents new information related to the concept of Alevism

Anahtar Kelimeler

Alevi city, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Islam, Central Asia

Kaynakça

• Akalın, Haluk. (2008). Bin Yıl Önce Bin Yıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Luga- ti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• Altınok, Baki Yaşa. (2001). “Ehl-i Beyt ve Türkler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 18: 206-212.
• Arat, Reşid Rahmeti. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. 2. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, Erhan. (2015). Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• ——. (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ayverdi, İlhan. (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. C.I., İstanbul: Kubbealtı Neş- riyatı.
• Balcıoğlu, Tahir Harimi. (1940). Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları. Ankara: Kanaat Kitabevi.
• Bozgeyik, Burhan. (2000). Oniki İmam ve Alevilik. İstanbul: Tür Dav Yayınları.
• Ceylan, Ertuğrul. (2016). “Çin Kaynaklarına Göre İslamiyet’in Çin’e Girişi”. Cur Res Soc Sci. 2/2: 27-36.
• Chavannes, Edouard. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. Çev. Mustafa Koç. 2. Baskı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Çınar, Ali Abbas. (2016). “Güney Kazakistan’da Hoca Ahmed Yesevi Soyuna Bağlı Yatırlar/Türbeler”. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sem- pozyumu 1: 148-155.
• Duman, M. Zeki. (2011). “Heterodoksi Bir İnanç Olarak Alevilik”. Zeitschriftfürdie Welt der Türken Journal of World of Turks3/1: 191-208.
• Eraslan, Kemal. (1989). “Ahmed Yesevî”. İslam Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları 159-161.
• Ercilasun, Ahmet Bican vd.(2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş – Metin – Çeviri – Notlar - Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• Esin, Emel. (1978). İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gül, İbrahim. (2014). “Bir Sosyal Sistem Olarak Alevilik”. Hünkâr Alevilik Bektaşilik Akademik Araştırmalar Dergisi 1/1: 67-82.
• Gürsoy, Muzaffer. (2012). “Doğu Kazakistan Tarbagatay Yamacındaki Şilikti Bayga- töbe Kurganı”. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 1/3: 40-54.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1998). Türk Milli Kültürü. 18. Baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Karatayev, Olcobay. (2013). “Tarbagatay Kırgızları ve Kökeni”, Siberian Studies 1/3: 1-16.
• Kineşçi, Erdinç. (2017). “Alevilik Kimliği”. Journal of Current Researches on Social Sciences 7/1: 243-264.
• Kitapçı, Zekeriya. (2004). Türkler Nasıl Müslüman Oldu?. Konya: Yedi Kubbe Ya- yınları.
• Korkmaz, Esat. (2005). Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Lee, HeeSoo. (1988). İslâm ve Türk Kültürünün Uzak Doğu’ya Yayılması. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mantran, Robert. (1981). İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar). Çev. İsmet Kaya- oğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Nalbant, Mehmet Vefa. (2014). “Bir Kültür Mühendisi Kâşgarlı Mahmud ve Eseri Divanü Lügati’t-Türk”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluş- ması. Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB) 553-562.
• Recebov, Rüstam. (2011). “Orta Asya’nın Türk Dilli Arapları”. Gazi Türkiyat Türko- loji Araştırmaları Dergisi 1/9: 201-208.
• Redhouse, Sir James W. (2011). Turkish and English Lexion. 4. Baskı. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Salman, Hüseyin. (2001). “Karluklar”. İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları 509-510.
• Salman, Hüseyin. (2014). “Karluk Devleti’nin Kuruluş Tarihi Meselesi”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/1: 1-7.
• Sarı, İbrahim (2017). Büyük Türk Tarihi. Antalya: Nokta E-Book Yayıncılık.
• Steingass, F. (2005). Persian – English Dictionary. 1. Baskı. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sümer, Faruk. (1962). “Türkiye Kültür Tarihine Umumi Bir Bakış”. Ankara Üniversi- tesi Dil Ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi 20/3-4: 213-245.
• Taşağıl, Ahmet. (2010). “Talas Savaşı”. İslam Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları 501.
• Tezcan, Mehmet. (2012). “Yabgu Ünvanı ve Kullanımı”. Atatürk Üniversitesi Türki- yat Araştırmaları Dergisi 48: 305-342 .
• Turan, Ahmet vd. (2008). “Tarihten Günümüze Anadolu Aleviliği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/26-27: 11-24.
• Wang-Zin-Shan, Celaleddîn. (1960). “Çin’de İslamiyet”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 2/4: 157-188.