HACI BEKTAŞ-I VELİ ÖĞRETİSİNDE AKLIN VE İLMİN YERİ

Yıl 2018, Sayı: 88, 97 - 110, 18.12.2018

İbrahim Gül

Öz

Hacı Bektaş-ı Veli, İslam dinini günün koşullarına göre yorumlayan bir Türk sufisidir. Makâlât adlı eserinde yer alan “Dört Kapı Kırk Makam” öğretisi kâmil insan yetiştirmenin basamaklarını gösteren bir program niteliği taşımaktadır. Hacı Bektaş-ı Veli’nin bu eserinde “akıl” ve “ilim” kavramlarına da yer verilmiştir. O “İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır” sözü ile ilmin önemini en veciz bir şekilde ortaya koymuştur. Bu çalışmanın amacı, bu öğretiye göre akıl-ilim ilişkisinin önemini ortaya çıkarmaktır. Bu amaçla Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât’ı ve farklı kaynaklar taranarak insan yaşamında aklın ve ilmin önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. Araştırmanın yöntemi doküman taramaya dayalıdır. Araştırmanın yöntemine uygun olarak Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât’ı ayrıntılı olarak taranmış, akıl ve ilim ile ilgili kısımlar çıkarılmıştır. Bazı yerlerde metnin orijinali değiştirilmeden verilmiştir. Makâlât’ta akıl ve ilim kavramları bir takım benzetmelerle ele alınarak işlenmiştir. Ona göre akıl yeryüzünde Allah’ın terazidir. İman da akıl üzeredir. Aklın üç koruması: sabır, utanma ve kanaattir. İlim üçtür: muhkem ayetler, kesin farzlar, bunların dışındakilerdir. Hacı Bektaş Veli ilim öğrenmeyi ibadet etmekten öncelikli görmektedir. Yani Şeriatın ikinci makamı ilim öğrenmektir. Öyleyse ilim adamlarına da saygılı olmak gerekir. Hacı Bektaş Veli öğretisi, onun akla ve ilme ne kadar verdiğini göstermektedir. O bir bakıma Türk-İslam inancının bir sentezini yaparak günümüz İslam anlayışına da ışık tutmaya çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş Veli öğretisi, Makâlât, akıl, ilim, âlim

THE PLACE OF REASON AND WISDOM IN DOCTRINE OF HACI BEKTAŞ-I VELI

Öz

Hacı Bektaş-ı Veli is a Turkish Sufi who interpreted Islam according to the conditions of his time. Hacı Bektaş Veli’s Makâlât is a program that shows the stages of complete human development which is called as “Dört Kapı Kırk Makâm”. In this book of Hacı Bektaş-ı Veli, the concepts of “reason” and “wisdom” are also included. He simply explained these concepts by saying “Every path would be ended with darkness without wisdom”. The aim of this study is to reveal the importance of reason-wisdom relationship according to this doctrine. For this purpose, Hacı Bektaş Veli’s Makâlât and different sources were examined and the importance of reason and wisdom in human life was investigated. Document analysis method was used in the present study. In accordance with the method of the study, Hacı Bektaş Veli’s Makâlât was analyzed in detail and the parts related to reason and wisdom were especially focused. In some cases, the original quotes were used without any paraphrasing. The concepts of reason and wisdom in Makâlât were analyzed by a set of analogies. According to Hacı Bektaş, the reason is the balance of Allah on earth. Faith is related with and abided by reason. Reason can be protected by three ways: patience, shame and conviction. Wisdom should be based on three dimensions: the obvious verses, definite and explicit fards and those except for these dimensions mentioned. According to Hacı Bektaş Veli gaining wisdom is a priority for worship. So the second phase of Sharia is to gain wisdom. Therefore, individuals having wisdom should be respected by others. The doctrine of Hacı Bektaş Veli show how he gave importance to reason and wisdom. In this sense, he tried to shed light on the contemporary understanding of Islam by making a synthesis of the Turkish-Islamic faith

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş Veli’s doctrine, Makâlât, reason, wisdom, schola

Kaynakça

• Aktaş, Çiğdem (2000). “Toplumsal Açıdan Erenlerin Ser Çeşmesi: Hacı Bektaş Veli”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Ankara: 14, 199–231.
• Atay, Hüseyin (1987). “Bilgi Teorisi (İlmin İmkânı)”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1), 1–39.
• Alak Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim Tarihi: 6.10.2018. https://kuranfihristi.net/ ayetleri/ak%C4%B1l
• Araf Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim Tarihi: 6.10.2018.https://kuranfihristi.net/ ayetleri/ ak%C4%B1l
• Bakara Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim tarihi: 6.10.2018.https://kuranfihristi.net/ ayetleri/ak%C4%B1l
• Bayar, Volkan ve Bayar Saadet Aylin (2014). “Erdemli İnsan Yetiştirme Modeli: Hacı Bektâş-ı Velî Felsefesinden Çağcıl Eğitim Sistemleri İçin Bazı Çıkarımlar”, Eği- tim ve İnsani Bilimler Dergisi: Teori ve Uygulama Ankara: 5 (9), 19–42.
• Bozkurt, Turan (2011). Hünkâr Hacı Bektaşi Veli, İstanbul: Yılmaz Basım.
• Canbulat, Mehmet (2018). “İslam’ın ilme verdiği önem”, Erişim tarihi: 10.10.2018 http://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/VaazHizmetleri/%- C4%B0slam’%C4%B1n%20%C4%B0lme%20Verdi%C4%9Fi%20%C3%- 96nem-I.pdf
• Coşan, Esat (1980). Makâlât, (Sadeleştiren: Hüseyin Özbay), Ankara: Kültür Bakan- lığı yayınları.
• Çelik, Hasan (2014). “Alevilik ve Bektaşilikte Gönül Eğitimi”, Hünkâr Alevilik Bek- taşilik Akademik Araştırmalar Dergisi, Çorum: 1, 83–100.
• Descartes, René (2010). Metot Üzerine Konuşma, (çev: Atakan Altınörs), İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Esen, Muammer (2011). “Kur’an’da Akıl-İman İlişkisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52 (2), 85–96.
• Gâzali, İmam (2015). İhyâu Ulûmi’d-Din (Terceme: H. Ünal), İstanbul: Çelik Yayı- nevi.
• Göztepe, Yüksel (2005). “Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin Akla Eleştirel Bakışı”, Ta- savvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara,6(14), 417–438.
• Gül, İbrahim (2017). “Alevî-Bektaşî Cemlerinde Erkân ve Sürek Farklılığı (Herne Cemevi Örneği)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. Ankara, 82, 25–41.
• Gülçiçek, Ali Duran (2003). “Hacı Bektaş Veli’nin Yaşam Felsefesi, İnanç ve Öğreti- si”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Ankara, 27, 267–279.
• Güzel, Abdurrahman (1994). “Hacı Bektaşi Veli’nin Hayatı ve Eserleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 1, 15-21.
• İbn Mace, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid, Es Sünen (1980). “Mukaddime 17”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul.
• İslam Âlimleri Ansiklopedisi (2018). “Yahyâ Bin Muâz-I Râzî”, http://www. ehlisun- netbuyukleri.com/Islam-Alimleri-Ansiklopedisi/Detay/YAHYA-BIN-MUAZ-I- RAZI/1568 Erişim: 28.11.2018.
• Karagül, Mehmet (2011). “Akıllı ve Zeki kimdir: Akıl ve Zekâ İlişkisi”, http://kara- gul.org/serb-yaz%C4%B1/35-akil-zeka.html, Erişim: 20.10.2018.
• Kemaloğlu, Muhammet (2012). “Selçuklular Döneminde Anadolu’nun Türkleşme- si-İslamlaşması ve Hacı Bektaş Veli”, Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Ankara: 5, 111-140.
• Kocabaş, Şakir (1996). “İslam ve Bilim”, Dîvân İlmî Araştırmalar, İstanbul: 1,(1): 67- 83.
• Korkmaz, Sıddık (2011). “Hacı Bektaş Velî Öğretisinde İtikadı Unsurların Menşei”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Ankara: 59, 119-134.
• Mevlânâ Celâlettin (2000). Dîvân ve Kebîr, Haz. Abdulbâkî Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Meyan, Faruk (2017). Mârifetnâme (Tam Metin), İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Mücadele Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim Tarihi: 6.10.2018. https://kuranfihristi. net/ ayetleri/ak%C4%B1l
• Özgüven, İbrahim, Ethem. (1999). Psikolojik Testler, (3. Baskı), Ankara: PDREM Yayınları.
• Rahman Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim tarihi: 6.10.2018. https://kuranfihristi. net/ ayetleri/ak%C4%B1l
• Sayar, Kemal, Dinç, Mehmet (2011). Psikolojiye Giriş, İstanbul: Dem Yayınları.
• Tatçı, Mustafa (2018). “Dîvân-ı Yûnus Emre”, (M. Ocak), Erişim tarihi: 6.10.2018. https://www.muzafferozak.com/PDF/Kitaplar/ YunusEmreDivani.pdf .
• TDK (2018). “Akıl”, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gt- s&guid= TDK.GTS.5b9fa6309d2f66.30757664 Erişim: 6.10.2018.
• —. (2018). “Zeka”, Erişim Tarihi: 6.10.2018. http://www.tdk.gov.tr/index.php?op- tion= com_gts&arama=gts&kelime=zek%C3%A2&uid=58140&guid=TDK. GTS.5b9faa298f30c4.80406626
• —. (2018). “Düşünme”, Erişim Tarihi: 6.10.2018, http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5ba011216ab9a9.57751589
• —. (2018). “İlim”. Erişim Tarihi: 6.10.2018. http://www.tdk.gov.tr/index.php? op- tion=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5bb74f97a9f410.65282609
• TDV (2011). Makâlât, (Haz. A. Yılmaz, M. Akkuş ve A. Öztürk), Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Topbaş, Osman Nûri (2018). “O’na talebe olabilmek”, Yüzakı Dergisi, Erişim Ta- rihi: 6.10.2018. https://www.yuzaki.com/2018/01/yuzakidergisi-sayi155-oc- ak-2018-osman-nuri-topbas-hocaefendi-makale1-ona-talebe-olabilmek/
• Topçu, Emel (1999).“Zekâ Öğrenme ve Düşünme”. Dini Araştırmalar, Anka- ra:2(5),365–376.
• Türer, Celal (2003). “Charles S. Peırce’ün Epistemolojisi”, Bilimname, Erciyes Üni- versitesi, İlahiyat Fakültesi: II, 2, 23-52.
• Uludağ sözlük (2018). “Akl-ı küll”, Erişim Tarihi: 10.10.2018. https://www.uludag- sozluk. com/k/akl-%C4%B1-k%C3%BCll/
• Vaktidolu, A.A. Atalay (2011). İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, (17. Basım), İstanbul: Can Yayınları
• Yunus Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim Tarihi: 6.10.2018. https://kuranfihristi. net/ ayetleri/ak%C4%B1l
• Zümer Suresi (2018). “Ayet Meali”, Erişim Tarihi: 6.10.2018. https://kuranfihristi. net/ ayetleri/ak%C4%B1l