BEKTAŞİ TEKKELERİNİN GELİRLERİNE DAİR GÖZLEMLER

Yıl 2014, Sayı: 69, 15 - 40, 16.04.2014

Zeynel Özlü

Öz

Hacı Bektaş Veli vakfı, Tanzimat dönemi öncesinde olduğu gibi sonrasında da Osmanlı devletitarafından ayrıcalıklar tanınarak desteklenmiş sekiz büyük vakıftan birisidir. 15. yüzyılsonlarından itibaren vakfa bağlı gelir kaynakları sürekli olarak artış göstermiştir. Ancak zamanlamerkez tekkenin gelirleri azalmış ve devlet tarafından verilen tahsisatın ödenmemesiveya geciktirilmesinden dolayı dergâha gelen misafirlerin ihtiyaçları karşılanamamış bunedenle de dergâh yöneticileri Osmanlı yöneticilerinden yardım talep etmiştir. Merkez tekkeninbelli başlı gelir kaynakları vakıflar, sadaka, adak ve hediyeler; devlet tarafından yapılanmutat olan ve olmayan yardımlar, devletten izin alınarak her yıl dergâh adına 5–10 kişininmuhtelif vilayetlerden topladığı yardımlar gibi kalemlerden oluşmaktadır. Bunların yanındaHacı Bektaş Veli vakfına ait arazilere vergi muafiyeti tanınması, dergâha odun vb. malzemeyardımı yapan yerleşim birimlerinin devlet tarafından muhtelif vergilerden muaf tutulmasıgibi tutumlar, tekkenin uzun zaman ayakta kalmasını sağlamıştır. Merkez tekkeye devlettarafından yapılan mutat sübvansiyonlar arasında, “taamiye” adı altında yapılan ödemelerve merkez tekke şeyhine her yıl “hırka bedeli” olarak ödenen paralar göze çarpmaktadır.Merkeze bağlı olarak Anadolu, Balkanlar ve Afrika’nın muhtelif yerlerinde kurulan tekkelerinde muhtelif gelir kaynakları bulunmaktadır. Bu çerçevede devlet tarafından, genelde, bu tekkelere yakın alanlarda bulunan mukataalardan -Filibe, Şumnu, İnöz, Ahyolu, Gümülcüne ve Erzurum mukataaları gibi- sübvansiyonlar yapılmıştır. Bunun dışında panayırlardan elde edilen harçlar, tekkelere yapılan mutat olmayan bağışlar, dergâh mensuplarının dergâh adınayaptıkları ticari ve tarımsal faaliyetler de tekkelerin önemli gelir kalemleri arasında gözükmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş Veli, zaviye, sadaka, adak, erzak, at yetiştiriciliği

OBSERVATIONS RELATED TO THE INCOMES OF BEKTASHI TEKKES

Öz

The trust of Haci Bektash Veli, which was given some priorities and supported by the Ottoman Empire during both pre and post Tanzimat periods, is one of the eight trusts. The income of the trust showed a steady increase starting from end of the 15th century. Nonetheless, the income of central tekke decreased in time and since the state did delay or did not deliver the subvention of the tekke, the needs of tekke’s visitors could not be met therefore the administrations of the tekke asked the Ottoman statespersons for help. Chief income sources of the central tekke consisted of the trusts, gifts, donations, the habitual and unhabitual allowance by the state, and the donations collected by 5-10 state – approved-people from different parts of the country. Additionally, the tax exemption from the fields and lands belonging to the trust and from the residential areas supplying the dergah with items such as wood played an important role in having a long life for the tekke. Among the habitual donations of the state to the Central tekke, the payments called “taamiye” and the money given to the sheik of the central tekke under the name of the wage of the cardigan attracted the attentions. There were certain income sources of the tekkes established in different parts of Africa, the Balkans and Anatolia connected to the Center. In this respect, some subsidies were usually made in the mukataas -such as Filibe, Şumnu, İnöz, Ahyolu, Gümülcüne and Erzurum- closer to these tekkes by the state. In addition to these, the fees obtained from the fairs, irregular donations made to the tekkes, the agricultural and trade activities done by the members of the dergah were among the important income sources of the tekkes

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektash Velî, Dervish lodge (small tekke), charity, oblation, rations, horse breeding

Kaynakça

• Babıâli Evrak Odası (BEO), 855/64105, 864/64732, 2363/177192, 2597/194774, 3104/232791.
• Cevdet Askeriye (C..AS..), 1038/45557.
• Cevdet Evkaf (C..EV..), 18/859, 55/2732, 129/6449, 132/6567, 151/7527, 175/8748, 183/9120, 185/9241, 214/10691, 232/11584, 236/11767, 483/24438, 614/30963.
• Cevdet İktisat (C..İKTS.) 36/1775.
• Cevdet Maliye (C..ML.), 622/25640.
• Cevdet Nafia (C..NF..), 5/221.
• Dahiliye Nezareti İdare Kısmı (DH.İD..), 37/-2/2.
• Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 655/90, 1033/18, 1368/131, 1643/81, 1704/30.
• Dahiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umumiye Kalemi (DH.MUİ.), 15/-1/24.
• İbnülemin Tasnifi Maliye (İE.ML..), 69/6444
• Sadaret Mektubî Kalemi (A.}MKT.), 6/34, 236/78.
• Sadâret Mektubî Kalemi Deavî (A.}MKT.DV.), 82/91, 150/77.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme (A.}MKT.MHM.), 332/12, 755/101.
• AÇIKEL, A. ve SAĞIRLI A. (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları- Vakfiyeler. C. I, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ahmed Rifat Efendi. (2007): Gerçek Bektaşilik Mir’atü’l Mekâsıd Fî Def’il-Mefâsid. haz. Salih Çift. İstanbul: İz Yayıncılık.
• ALKAN, M. (2007). “Hacı Bektaş-ı Velî Zâviyesi Vakıfları (16. Yüzyıl)”. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni, Bildiri Kitabı. C. 2, TÜRK HAMER, Ankara: 955- 967.
• ALKAN, M. (2009). “Yeniçeriler ve Bektaşilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Velî Araştırma Dergisi. (50): 243-260.
• ALTINOVA, A. (2000). “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Abdal Musa Dergahı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Velî Araştırma Dergisi. (14): 15-23.
• ARUÇİ, M. (1997). “Harâbâtî Baba Tekkesi”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 69-71.
• Baha Said Bey. (2000). İttihat ve Terakkinin Yaptırdığı Anadolu’da Gizli mabetler Konulu Araştırmalar- Türkiye’de Alevi-Bektaşi Ahi ve Nusayri Zümreleri. haz. İsmail Görkem. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
• Baha Said. (2008). “Bektaşiler”. Tasavvuf Kitabı. haz. Cemil Çiftçi. 2. baskı, İstanbul: Kitabevi Yayını, 65-104.
• BARDAKÇI, C. (1950). Milli, Tarihi, Dini, İçtimai, Siyasi İktisadi ve İdari Bakımlardan Alevilik-Ahilik Bektaşilik. Ankara: Yeni Matbaa.
• BARKAN, Ö.L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”. Vakıflar Dergisi. (2): 279-386.
• BAYRAM, S. (1999). “Hacı Bektaşı Veli, Merzifon’da Piri Budapeşte’de Gül Baba ve Bazı Bektaşi Vakıfları”. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim -1998). Editörler Alemdar Yalçın ve ötekileri, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, Ankara, 59-62.
• BİLGİLİ, A. S. (2010). “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kızıldeli (Seyyid Ali Sultan) Zaviyesi (1401-1826)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (53): 89-114.
• ÇALIK, S. (2005). Çirmen Sancağı Örneğinde Balkanlarda Osmanlı Düzeni (15.-16. Yüzyıllar). Ankara: Bosna Hersek Dostları Vakfı Yayını.
• ÇETİNKAYA, B.A. (2005). “Hacı Bektaş Velinin Gönül Dünyasında İnsan Sevgisi”. Somuncu Baba. (59): 36-39.
• DURAN, H. (2009). “Nişabur’dan Suluca Karaöyük’e Hacı Bektaş Velinin İzinden”. Hacı Bektaş Velinin Tarihsel Kimliği, Düşünce Sistemi ve Etkileri, III. Uluslararası Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, (30-31 Ekim 2009, Üsküp). edit. Gıyasettin Aytaş vd., Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını, 263-270.
• ENGİN, R. (2010). “Geçmişten Günümüze Trakya Ve Balkanlarda Bektaşî Ve Bektaşî Sürekleri”. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (55): 371-404.
• ERGENÇ, Ö. (1988). “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler”. Belleten. (LII/203): 501-533.
• ERGİNLİ, Z. (2002a). “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”. Türkler. C. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 107-115.
• ERGİNLİ, Z. (2002b). “Bursa Tasavvuf Kültüründe Horasanlı Dervişler”. Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü. Yayına Hazırlayan Ramis Dara. 1. Basım, İstanbul: Graphis Matbaası, 176-194.
• FAROQHI, S. (2000). “1826 Öncesi Bektaşiler-Nüfuz (Etki) Savaşı ve Striktür (Yapı) Problemleri”. Alevi- Bektaşi Kültür Enstitüsü 1. Alevi-Bektaşi Sempozyumu. İstanbul: Kurtiş Matbaacılık, 107-119.
• FAROQHI, S. (2003): Anadolu’da Bektaşilik. çev: Nasuh Barın. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• GÖLPINARLI, A. (1958). Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Veli “Vilâyetnâme”. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• GOODWİN, G. ( 2008): Yeniçeriler. çev: Derin Türkömer. 3. Baskı. İstanbul: Doğan Kitap.
• GÜLÇİÇEK, A. D. (2000).“Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bektaşi Dergahları (Tekke, Zaviye ve Türbeler (13.-19.yy)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.(16):7-42.
• HASLUCK. (1991): Bektaşiliğin Coğrafi Dağılımı. çev: Turgut Koca- A. Nezihi Erginsoy. İstanbul: Ufuk Matbaası.
• IŞIN, E. (1994). “Bektaşilik”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 131-137.
• KARA, M. (1990). “Tasavvuf ”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. C.14, İstanbul: Çağ Yayınları.
• KAYA, D. (2002). Halkbilim Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi Yayını.
• KAZICI, Z. (2003). Osmanlı Vakıf Medeniyeti. 1. Baskı, İstanbul: Bilge Yayıncılık.
• KOŞAY, Z. H. (1967). “Bektaşilik ve Hacı Bektaş Tekkesi”. Türk Etnografya Dergisi. (X): 19- 26.
• KÖPRÜLÜ, F. (1939). “Mısır’da Bektaşilik”. Türkiyat Mecmuası. (VI): 13-40.
• KUTLU, S. (2006). Alevilik-Bektaşilik Yazıları Aleviliğin Yazılı Kaynakları Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• KÜÇÜK, H. (1980). Osmanlı Devletini Tarih Sahnesine Çıkaran Kuvvetlerden Biri: Tarikatlar ve Türkler Üzerindeki Müsbet Tesirleri. İstanbul: Türdav Yayını.
• MADEN, F. (2012). Bektaşilerin Serencamı. 1. Basım. İstanbul: Kapı Yayınları.
• MELIKOFF, I. (1993): Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. çev: Turan Alptekin. 1. Basım. İstanbul: Cem Yayınevi.
• MELIKOFF, I. (1998): Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev: Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• MEMİŞ, A.(1999).“Osmanlı’da Tekkeler, Sosyal Fonksiyonları ve İstanbul’da Halidi Tekkeleri”. Osmanlı. C. 4, Ankara:Yeni Türkiye Yayınları, 512-519.
• METİN R. (2007). XVI. Yüzyılda Orta Anadolu’da Nüfus ve Yerleşme (Bozok, Kırşehir, Niğde, Nevşehir ve Keskin Örneği). Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• MUSLU, R. (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İkinci Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları.
• NOYAN, B. (1964). Hacıbektaş’ta Pîrevi ve Diğer Ziyaret Yerleri. İzmir: Ticaret Matbaacılık TAŞ.
• OCAK, A. Y. (1992a). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• OCAK, A. Y. (1992b). “Bektaşilik”. TDVİA. C. 5. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 373-379.
• ÖCAL, M. (1981). XIV. Yüzyıl Osmanlı Kültüründe Tasavvuf ve İslamiyet Bütünlüğü. Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Osmanlı Belgelerinde Bektaşilik / Bektashısm in the Ottoman Documents. (2010). Yayına haz.
• Cevat Ekici. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Merkezi Yayını.
• ÖZ, B. (2001). Dünyada ve Türkiyede Alevi-Bektaşi Dergahları. 1. Basım. İstanbul: Can Yayınları.
• ÖZBİLGEN, E. (2007). Bütün Yönleriyle Osmanlı Âdâb-ı Osmaniye. İstanbul: İz Yayını.
• ÖZCAN, H. (2003). Alevî-Bektaşî Kültürüne Bakışlar-Canların Nefesinden-. 1. Baskı. İstanbul: Horasan Yayınları.
• ÖZDEMİR, R. (1994). “Osmanlı Devletinin Tarikat, Tekye ve Zâviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset”. OTAM. (5). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 259-310.
• ÖZLÜ, Z. (2011). “Osmanlı Devletinde Tekkelere Bir Bakış: Aşure Geleneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (57): 191-212.
• ÖZTÜRK, N. (2003). Azınlık Vakıfları. Ankara: Altınküre Yayınları.
• SAVAŞ, S. (1992). Onaltıncı Asır Anadolu’sunda Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• SAVAŞ, S. (2002). XVI. Asırda Alevilik. I. Basım, Ankara: Vadi Yayınları.
• SEVİM, S. (2002). “Bursa ve Yakın Çevresinde Kuruluş Devri Sultanlarınca Desteklenen Dervişler II (Orhan Gazi ve I. Murad devirleri)”. Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü. Yayına Hazırlayan Ramis Dara. 1. Basım. İstanbul: Graphis Matbaası, 150-157.
• SOYYER, Y.(1996). Sosyolojik Açıdan Alevi Bektaşi Geleneği. İstanbul: Seyran Kitap.
• SOYYER, A. Y. (2005). 19. Yüzyılda Bektaşilik. İzmir: Akademi Kitabevi.
• ŞAHİN, H. (2005). Geçmişten Bugüne Hacıbektaş ve Köyleri. 1. Baskı. Ankara: Kalkan Matbaacılık.
• TANMAN, M. B. (1996). “Hacı Bektaş-ı Veli Külliyesi”. DİA. 14. İstanbul: 459-471.
• Türk Tarih Kurumu Tarih Çevirme Kılavuzu http://193.255.138.2/takvim.asp?takvim Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013.
• USLU, M. (2000). “Hacı Bektaş Veli Gerçeği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (13): 51-68.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları I Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı. Ankara: TTK Basımevi.
• YILDIRIM, R. (2010). “Bektaşi-Alevi Geleneğine Göre Seyyid Ali Sultan”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (53): 59-88.
• YILMAZ, H. (2007). “Hacı Bektaş Veli Belgeleri-1”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (42): 1-72.
• YÜCER, H. M. (2003). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları.