Alevi Gülbenglerinin Temel Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2013, Sayı: 65, 53 - 80, 09.04.2013

Mehmet Ersal Serpil Ersöz

Öz

Alevi-Bektaşi inanç sistemi üzerine yapılan yayınlar inanç sisteminin ocaklar halinde teşkilatlandığı ve ocakların kendi dinamikleri ile oluşturdukları birbirinden farklı cem ritüelleri olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada ocaklar arasındaki bu ritüelik farklılıkların gülbenglerin içeriğine de yansıdığı ve gülbenglerin temel bir yapıya sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu tespit nasıl ocaklar üzerine müstakil yayınlar yapılmasına sebep oluyorsa gülbengler üzerine de benzer yayınların yapılması gerekliliğini doğurmuştur. Bu çalışmada Alevi gülbenglerinin temel yapısı, Çubuk Ankara ve Şabanözü Çankırı merkezli hiyerarşik olarak birbirine bağlı beş ocağın Erdebil süreğine göre icra ettikleri cem riteüllerinde okunan gülbenglerden hareketle ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Bunun için geleneğin devam ettiği beş ildeki 42 yerleşim biriminde icra edilen 46 cem ritüelinin deşifresi sonucu ortaya çıkan iki bine yakın gülbeng metni havuzundan oluşan bir veri tabanı oluşturulmuştur. Veri tabanındaki gülbengler üzerine yapılan incelemede, geleneksel gülbeng yapısının giriş, dua ve kapanış olmak üzere üç ana kısımdan oluştuğu tespit edilmiştir. Bu makalede, gülbenglerin bu üç parçadan oluşan yapısı, farklılıkları, değişimleri, bozulması ve bu bozulmaların neden ve sonuçları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alevi, Bektaşi, gülbeng, dua, ikileme, sıralı cümle

AN ANALYSIS ON THE BASIC STRUCTURE OF ALEVI GULBENG

Öz

Publications on Alevi-Bektashi belief system indicates that the belief system is organized in lineages and each lineages have different cem rituals based on their own dynamics. The differences of rituals among lineages have reflections over the contexts of gulbengs and it is determined that gulbengs have a basic structure. This determination stresses the necessity of publishing particular publications on gulbengs just as the substantive ones on lineages. In this paper, the basic structure of Alevi gulbengs is tried to be put forward according to the gulbengs of hierarchically bonded five lineages centralized in Çubuk Ankara and Şabanözü Çankırı which are performed in cem rituals and prepared by Erdebil cem ritu* Bu makale, TÜBİTAK 109K072 Numaralı proje kapsamında hazırlanmıştır.** Arş.Gör., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir/Türkiye, [e-mail]***Arş.Gör., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı, İzmir/Türkiye, [e-mail]. A data base that consists of nearly two thousand gulbeng texts was set for this aim. This text pool was created by deciphering of 46 cem rituals of 42 different settlements in 5 cities. The analysis of gulbengs in the data base shows that traditional gulbeng structure consists of three main parts which are introduction, pray and closure. In this paper, beside from the three part structure the differences, changes, deformation of gulbengs, their reasons and consequences are also evaluated

Anahtar Kelimeler

Alevi, Bektashi, gulbeng, pray, duplexing, coordinate clause

Kaynakça

• DEVELLİOĞLU, Ferit. (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Ki- tabevi.
• ERSAL, Mehmet. (2009). “Alevi Cem Zâkirliği: Battal Dalkılıç Örneği” Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.1, Köln: 188-208.
• ERSAL, Mehmet. (2011). “Alevi İnanç Sistemindeki Ritüelik Özel Terimler: Musahiplik” Turkish Studies, Volume 6/1 Spring 2011: 1058-1083.
• ERSAL, Mehmet. (2012). “Çubuk Havzası Alevi Ocakları Bağlamında Alevi İnanç-Dede Ocaklarının Teşkilatlanması Üzerine Bir Değerlendirme” II. Uluslararası Tarihten Bu güne Alevilik Sempozyumu, 23-24 Ekim 2010, Ankara.
• ERSÖZ, Serpil. (2011). “Türkiye Türkçesinin Doğu Grubu Ağızlarında Bedduaların İşlevle ri” Turkish Studies, Volume 6/1 Winter 2011: 1111-1128.
• GÜNŞEN, Ahmet. (2007). “Gizli Dil Açısından Alevîlik-Bektaşîlik Erkân ve Deyimlerine Bir Bakış” Turkish Studies, Volume 2/2 Spring 2007: 328-350.
• KORKMAZ, Esat. (2005). Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Ki- taplar Yayınevi.
• ŞEMSETTİN Sami. (2010). Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ULUDAĞ, Süleyman. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları. Kaynak Kişi Dizini
• Ahmet Kuzukıran (Kara Veli), (1938), Kargın, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Ahmet Kuzukıran (Molla Hasan), (1935), Kargın, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Ahmet Sargın, (1938), Kurşunlu, İnegöl, Bursa, İlkokul, Baba
• Ali Ay, (1947), Kurşunlu, İnegöl, Bursa, İlkokul, Baba
• Ali Ay, (1960), Kurşunlu, İnegöl, Bursa, İlkokul, Rehber
• Ali Dedeoğlu, (1941), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Ali Demirezen, (1935), Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Baba
• Ali Doğan, (1927), Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Halife Baba
• Ali Güven, (1941), Eskişehir, Yüksek Okul, Emekli Öğretmen, Dede
• Ali Rıza Yavuz, (1946), Üçsaray, Seyitgazi, Eskişehir, İlkokul, Rehber
• Ali Türkan, (1938), Kurşunlu, İnegöl, Bursa, İlkokul, Rehber
• Arap Ali Gazioğlu, (1932), Büyük Camili, Alaca, Çorum, İlkokul, Dede
• Arif Dalkılıç, (1937), Susuz, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Baki Bayraktar, (1930), Karaşar, Beypazarı, Ankara, Lise, Halife Baba
• Baki Özdemiroğlu, (1963), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Battal Dalkılıç, (1948), Susuz, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Bekir Kuran, (1941), Sarayköy, Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Dede(dikme)
• Beydilli Demirhan, (1934), Hasan Dede, Kırıkkale, Âma, Dede
• Cafer Ocak, (1940), Harhar, Alaca, Çorum, Öğretmen Okulu, Dede
• Cemaleddin Ulusoy, (1933), Koçu Baba, Kırıkkale, Okuryazar, Dede
• Dağıstan Demirhan, (1938), Hasan Dede, Kırıkkale, İlkokul, Dede
• Dede Karakaş, (1931), Sarayköy, Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Dede(dikme)
• Halil Çomak, (1928), Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Baba
• Halil Dedeoğlu, (1937), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Halil Özdemiroğlu, (1931), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Hasan Ali Duran, (1943), Sarayköy, Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Dede
• Hasan Dedeoğlu, (1929), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Hasan Erdoğan, (1949), Karaşar, Beypazarı, Ankara, Yüksek Okul, Baba
• Hasan Hüseyin Güvenç, (1923), Aşağı Karaköy, Çubuk, Ankara, Okuryazar, Dede
• Hasan Öztürk, (1968), Hamzalı, Sulakyurt, Kırıkkale, Lise, Dede
• Haşim Demirhan, (1950), Hasan Dede, Kırıkkale, Lise, Dede
• Haydar Akçakoca, (1957), Şehitler, İnegöl, Bursa, İlkokul, Dede
• Hayrettin Demirtaş, (1941), Arslanbeyli, Seyitgazi, Eskişehir, Ortaokul, Dede
• Hüseyin Deligöz, (1937), Merkez, Çankırı, Okuryazar, Rehber
• Hüseyin Engör, (1952), Mahmutoğlan, Çubuk, Ankara, Ortaokul, Dede
• Hüseyin Güvenç, (1949), Aşağı Karaköy, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Hüseyin Güvenç, (1973), Yukarı Karaköy, Çubuk, Ankara, Üniversite, Dede
• Hüseyin Yörük, (1934), Sarayköy, Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Baba
• İbrahim Çakır, (1929), Karaşar, Beypazarı, Ankara, İlkokul, Baba
• İmran Eroğlu, (1951), Kargın Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Kadir Yurdakadim, (1931), Sele, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Kaya Gökçe, (1958), Yellice, Kangal, Sivas, Üniversite, Dede
• Mehmet Bayraktar, (1935), Karaşar, Beypazarı, Ankara, Ortaokul, Baba
• Mehmet Demirtaş, (1958), Arslanbeyli, Seyitgazi, Eskişehir, Yüksek Okul, Dede
• Mehmet Kuzukıran, (1339), Kargın Çubuk, Ankara, Eski yazı okuryazar, Dede
• Murat Özdemiroğlu, (1965), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Mustafa Dedeoğlu, (1938), Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Mustafa Eroğlu, (1950), Kargın, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Mustafa Özer, (1952), Seyitgazi, Eskişehir, İlkokul, Dede
• Mustafa Tuncel, Dereli, Karaşar, Beypazarı, Ankara, Okuryazar, Baba
• Şükrü Güvenç, (1948), Yukarı Karaköy, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Şükrü Güvenç, (1958), Aşağı Karaköy, Çubuk, Ankara, Okuryazar, Dede
• Vedat Özlük, (1942), Haydar Sultan, Keskin, Kırıkkale, Lise, Dede
• Veli Bektaşoğlu, (1949), Bulgurcu, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Veli Yurdakadim, (1953), Sele, Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede
• Yusuf Dedeoğlu, Mart, Şabanözü, Çankırı, İlkokul, Dede
• Yusuf Kuzukıran, (1941), Kargın Çubuk, Ankara, İlkokul, Dede